Прыродны стан і гаспадарчае выкарыстанне зямель Докшыцкага і Касцюковіцкага раёнаў

Прыродны стан і гаспадарчае выкарыстанне зямель Докшыцкага і Касцюковіцкага раёнаў

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ

«ПОЛАЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ»

Геадэзічны факультэт

Кафедра геадэзіі і кадастраў

Курсавая работа

па дысцыпліне «Зямельны кадастр»

на тэму «Прыродны стан і гаспадарчае выкарыстанне зямель Докшыцкага і Касцюковіцкага раёнаў»

Выканаў:

Акалатовіч А.В.

Наваполацк 2015

Глава 1. Зямельны кадастр. Агульныя палажэнні. Межы зямельнага ўчастка як прававая і тэхнічная аснова вядзення зямельнага кадастру

.1      Паняцце зямельнага кадастру

Спачатку разгледзім паняцце кадарстру ўвогуле. Само слова паходзіць ад сярэднявечнага лацінскага словаca pitastrum (отcaput- голова), якое азначала рэгістар душ, якія былі прымушаны плаціць пагалоўны падатак. Адрузу гэдак і было: пад кадастрам падразумявалі кнігу, у якой знаходзіліся звесткі аб прадмецепадаткаабкладання.

Зараз жа, зямельны кадастр - гэта сістэматызаваны збор дакументаваных звестак аб прыродным, гаспадарчым і прававым становішчы зямель. Парадак вядзення Зямельнага кадастру ўстанаўліваецца ўрадам. У Рэспубліцы Беларусь Зямельны кадастр вядзецца за кошт сродкаў бюджэту з мэтай забеспячэння дзяржаўных органаў, устаноў і іншых суб'ектаў гаспадарання дакладнымі звесткамі пра канкрэтны зямельны ўчастак, для яго рацыянальнага выкарыстання і аховы. абгрунтавання памераў платы за зямлю. Узямельным правевызначаны крыніцы інфармацыі, што ўключаюцца ў кадастр, формы кадастравай дакументацыі, перыядычнасць абнаўлення кадастравых звыестак і іншае. Службовыя асобы нясуць юрыдычную адказнасць за дакладнасць звестак, якія знаходзяцца ў кадастравай кнізе раёна (горада).

Першыя спробы ўліку колькасці і якасці земляў праводзіліся яшчэ пры першабытна абшчынным спосабе вытворчасці. Аднак тады ўлік быў вельмі прымітыўны і праводзіўся ў інтарэсах абшчыны. Са з'яўленнем прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці паўстала патрэба ў больш старанным уліку. Апроч прыватных уласнікаў улік вяла рабаўласніцкая дзяржава. Яна ўлічвала прыбыткі ад абкладання падаткамі, кантрыбуцыямі, выдаткі на ўтрыманне войска і т.п. Аб'ектам уліку паступова рабілася зямля, якая ўжо ў той час выступае як асноўны сродак вытворчасці ў сельскай гаспадарцы. Пры рабаўласніцкім ладзе як адмысловае зямельнае ўліковае мерапрыемства зараджаецца зямельны кадастр, які працягвае развівацца пры феадалізме і асабліва пры капіталізме. Так у Егіпце, у часы першых фараонаў (4 тыс. гадоў да н.э.) старанна вяліся ацэнкавыя спісы земляў, якія падлягалі падаткаабкладанню. Ацэнку земляў двойчы на год праводзілі адмысловыя таксатары - чыноўнікі фараона. Зямельны кадастр Старажытнага Рыма (4 у да н.э.) уяўляў сабою апісанне зямельнай уласнасці. У адмысловыя рэестры ўносілі звесткі аб памеры зямельных участкаў, спосабе іх апрацоўкі, якасці і прыбытковасці зямель. На бронзавыя табліцы наносілі планы маёнткаў, іх назвы, межы і памеры землеўладанняў. Тамсама прыводзілі звесткі пра якасць земляў і пра самую гаспадарку. Самая старая кадастравая карта, якая дайшла да нас, захоўваецца ў Турцыі ў Стамбульскім музеі. Гэта гліняная дошка з выявай раёнаў, якія падлягалі падаткаабкладанню. Гэты дакумент датычыцца прыблізна да 2200 года да нашага часу. Існуе цікавы кадастравы дакумент, створаны ў далёкім мінулым ацтэкамі: карта даліны возера Шагімілка, выкананая на вялікім лісце даўнейшай "паперы", якой была кара дрэва. На гэтай карце паказана сетка асушальных каналаў, дарог, каля 400 хат з выявай гаспадара і іерогліфам яго імя, участак зямлі, асушанай дрэнажом і прыдатнай для вырошчвання сельскагаспадарчых раслін.

У эпоху феадалізму далейшае развіццё атрымаў унутрыгаспадарчы ўлік, што праводзіўся з мэтай кіравання і кантролю за развіццём памешчыцкай гаспадаркі. Феадальная дзяржава вяла кадастр зямлі як сродку вытворчасці для падаткаабкладання. Пры феадалізме ў сістэме зямельнага кадастру ўзнікае зямельная рэгістрацыя, што ўзаконьвае права прыватнай уласнасці на зямлю. Такім чынам вывучэнне зямельных рэсурсаў і правядзенне зямельнага кадастру стала патрэбным з узнікненнем дзяржавы і развіццём падаткаабкладання. У найстаражытнай форме зямельнага абкладання памер падатку ўсталёўваўся ў залежнасці ад памераў зямлі. На вызначаным этапе нароўні з улікам колькасці пачынаюць улічваць і якасныстанземляў,а пасля памер прыбытку,штоатрымліваеццазземляў рознай якасці. [1]

Найвялікшае пашырэнне і развіццё мелі зямельныя кадастры ў краінах Заходняй Еўропы ў XVII-XIX ст., я лічу что гэта звязана ў першую чаргу з існаваннеў у былым на гэтых тэрыторыях Рымскай Імперыі. Пачынаючы з 1718 г., па ўзоры рымскага кадастру, Джавані Джакома Марыёне распрацаваў першы кадастр прытрымліваючыся навуковых метадаў з вызначэннем меж учаскаў метадам трыянгуляцыі і палігонаметрычных сетак. Гэты кадастр утрымваў у якасці дакументаў сітуацыйныя карты ўсіх сельскіх абшчын, выкананыя з выкарыстаннем мензулы ў маштабе 1:2000. На картах адлюстроўвалі пляцоўкі (парцэлы) асобных супольных уладанняў, тыпы грунтоў, чысты прыбытак, які з'яўляўся падставай для абкладання падаткам. Усе гэтыя дадзеныя ўносілі ў кадастравыя кнігі, на падставе якіх цэнтральным падатковым кіраваннем размяркоўваўся пазямельны падатак на правінцыі, раёны і платнікаў Дзякуючы сваёй якасці і дакладнасці гэты кадастр, што завецца міланскім, быў уведзены ў дзеянне 1 студзеня 1760 г. і служыў узорам для распрацоўкі ў XIX ст. кадастраў Францыі, Бельгіі, Галандыі і Швейцарыі.

Прыблізна ў той жа час праводзілася праца па стварэнні зямельнага кадастру ў Аўстрыі, які спачатку атрымаў назва церазанскага (1713-1747 гг.) зямельнага кадастру, а потым йосіфіканскай (1785-1788 гг.) і францысканскай (1819-1820 рр.) метрык. Каштоўнасць аўстрыйскіх зямельных кадастраў складалася ў дэталёвым перапісу і ацэнцы земляў па абшчынах і ўнутры абшчын па зямельных участках. Не мераліся толькі скалы, непрыступныя горы, грамадскія і палявыя дарогі. У выніку абмеру складаўся пратакол зямельных вымярэнняў, у якім уся зямля пералічвалася па палях з указаннем нумара пляцоўкі, памераў у сажнях, плошчы і прыбытковасці ад чатырох асноўных сельскагаспадарчых культур.

У Францыі зямельны кадастр грунтаваўся на прынцыпах міланскага зямельнага кадастру. Аднак размеркаванне падаткаў праводзілася дыферэнцыявана, толькі ў абшчынах. У наступным стала патрэбным правядзенне здымкаў земляў не толькі па абшчынах, але і ўнутры іх. Таму згодна закону ў 1807 г. прыступілі да правядзення парцэлярнага зямельнага кадастру, якім прадугледжвалася праца не толькі адносна размежавання абшчын, але і здымкаў парцэл. Пасля парцэльных здымкаў праводзілі кадастравую экспертызу (ацэнку) земляў. Спачатку землі класіфікавалі, прытым лік класаў у кожным угоддзі не перавышаў пяці. Пасля гэтага вызначалі сярэдні чысты (падатковы) прыбытак з адзінкі плошчы кожнага класа ўгоддзя. Для вызначэння чыстага прыбытку збіралі дадзеныя за 15 гадоў пра ўраджайнасць усіх сельскагаспадарчых культур і рынкавыя цэны ў кожнай ацэньванай мясцовасці. Пры гэтым два найболей урадлівых і два менш за ўсё ўрадлівых гады ў разліках не ўлічваліся.

Ацэньваючы матэрыялы аўстрыйскага і французскага зямельных кадастраў, варта адзначыць, што дзеянні па ацэнцы земляў былі досыць складанымі, бо ацэнка земляў праводзілася па адмысловых тарыфах для кожнай абшчыны, а часам і для кожнага маёнтка. Апроч таго, вядзенне зямельнага кадастру расцягвалася на працяглы перыяд, што прыводзіла да зніжэння каштоўнасці і аб'ектыўнасці дадзеных зямельнага кадастру, да непараўнальнасці атрыманых вынікаў.

Калі ўжо я пачаў распавядать пра станаўленне зямельных кадастраў земежных краін, то не магу абыйсці побач і з’яўленне кадастраў у былым Вялікім Княстве Літоўскім. Хоць генезіс дзяржавы не мае агульнапрынятай канцэпцыі і выклікае дыскусіі, я ўсім сэрцам веру ў тое, што ў самым пачатку стварэння гэтай шматнацыянальнай і шматканфесійнай дзяржавы з вялікай разнастайнасцю ў мовах, рэлігіі і культурнай спадчыне ляжалі менавіта беларускія княства і плямёны.

Першапачаткова Вялікае Княства Літоўскае (1240-х гг.) аб'ядноўвала 3 зямлі: уласна Літва (плошча каля 64 тыс. км²), Жамойція (27тыс. км²) і Новагародскай (з Гародняй, Ваўкавыскам, Слонімам, 23 тыс. км²). Гэтае першапачатковае ядро дзяржавы ахоплівала каля 114 тыс. кв. км, прычым 80% займала балцкае, рэшту- усходнеславянскае («рускае») насельніцтва. Але з цягам часу межы ВКЛ толькі пашыраліся. І ужо ў 1420-я гг. ВКЛ дасягнула свайго максімальнага пашырэння - каля 687 тыс. км² (без уліку прычарнаморскіх стэпаў). Пры гэтым тэрыторыя сучаснай Літвы займала каля 10% сучаснай Украіны - 33%, Расіі - 23%, Падляшша - 1,8%, Беларусі - каля 30% (доля Беларусі ў этнаграфічных межахXIX ст., са Смаленшчынай і Падляшшам, дасягала 38%). На тэрыторыі Беларусі было каля 20 княстваў і намесніцтваў, якія з'яўляліся асноўныя адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі. Яны падзяляліся на больш дробныя воласці, якія паступова распадаліся ў працэсе падаравання земляў феадалам. [Wikipedia]

Да сяр. 16 ст. у ВКЛ захоўваліся даўнейшыя архаічныя, традыцыйныя сістэмы сялянскага землекарыстання і абкладання сялян павіннасцямі. Старыя сістэмы не ўлічвалі ўсе актуальныя для 16 ст. гаспадарчыя рэсурсы і магчымасці зямельных угоддзяў, што памяншала магчымыя даходы ўласнікаў гэтых угоддзяў- дзяржавы і феадалаў. Каб рэарганізаваць гэту архаічную сістэму землекарыстання і павіннаснага абкладання, і была праведзена так званая Вялікая аграрная рэформа, ці «валочная памера». Галоўным у пачатай у 1530-е гг. Бонай Сфорца рэформе стала стварэнне новай сістэмы землекарыстання і павіннаснага абкладання сялянства, у якой у якасці адзінкі абкладання была ўведзена валока - аднолькавы па плошчы (21,36 га) участак ворнай зямлі, састаялы з 30 частак (моргаў). Але гэтая сістэма была недасканалая і для выпраўлення выяўленых нястач, была створана новая інструкцыя - «Устава на валокі», прынятая 1 красавіка 1557 г. Уадпаведнасціз «Уставай на валокі» выпраўлялісянястачыіабмылы папярэдняйпаміры,уводзіласяаднастайнасцьяеправядзеннянатэрыторыі ўсяго ВКЛ.

Па якасці зямлі падзяляліся на 4 катэгорыі: добрыя («добры грунт»), сярэднія («сярэдні грунт»), дрэнныя («злы», ці «подлы», грунт) і зусім дрэнныя (грунт «вельмі подлы, песковатый ці блотливый»). Упершыню зямля была ацэнена паводле яе якасці падчас рэформы ва ўладаннях Боны Сфорца, але там вылучалася толькі тры катэгорыі зямлі - добрая, сярэдняя і дрэнная. Зямля, вымераная на валокі, маркіравалася адмысловымі межамі - «сценамі». Таму ўсе землі, што знаходзяцца за гэтымі сценамі, зваліся «засценкамі», адсюль і від селішчаў на тэрыторыі Беларусі з такой назвай.

Такім чынам, аграрная рэформа, праведзеная ў адпаведнасці з «Уставай на валокі» ад 1 красавіка 1557 г. у дзяржаўных уладаннях, паслужыла пачаткам перабудовы сельскай гаспадаркі ВКЛ. Уводзіны валокі як стандартнай адзінкі пазямельнага вымярэння і абкладання павіннасцямі, дакладны і зараней вызначаны памер апошніх сведчылі пра пераход эканомікі на новы узровень, спрыялі гаспадарчай стабільнасці дзяржавы.

Якраз гэты час, XVI стагоддзе, у гісторыі Беларусі і Вялікага княства Літоўскага атрымала назву Залатога стагоддзя і было звязана перш за ўсё з эканамічным росквітам дзяржавы. А пачаўся эканамічны ўздым якраз з правядзення Вялікай аграрнай рэформы XVI у. - «валочнай памеры».

.2      Общие сведения о земельном фонде Республики Беларусь

зямельныя кадастру экалагічныя прававая

Аб'ектам дзяржаўнага зямельнага кадастру служыць дзяржаўны зямельны фонд, які складаецца з усёй зямлі краіны.

Сучасны зямельны кадастр характарызуе зямельны фонд па наступных кірунках:

• улік прыроднага становішча і стану земляў, г.зн. біякліматычнага патэнцыялу, глебавага покрыва, рэльефу, расліннасці кожнага ўчастку, віду земляў;

• гаспадарчы стан земляў, г.зн. адлюстраванне месцазнаходжання, канфігурацыі, памеру ўчасткаў, наяўнасці сэрвітутаў, размеркавання земляў па відах і праўных формах выкарыстання, мэтаваму прызначэнню, прыдатнасці пад вызначаныя віды земляў, ступені эканамічнай эфектыўнасці вытворчасці ў залежнасці ад выкарыстання земляў у розных галінах гаспадаркі, паказчыках якаснай і эканамічнай ацэнкі земляў, кошту зямельных участкаў, арэнднай платы і т.п.;

• прававы статус земляў;

• экалагічны стан земляў.

Сукупнасць гэтых звестак з'яўляецца асновай зямельнага кадастру, які накіраваны на эфектыўнае выкарыстанне і ахову зямельных рэсурсаў, ахову праў уласнікаў, землеўласнікаў і землекарыстальнікаў.

Заканадаўчым грунтам зямельнага кадастру ў Беларусі з'яўляецца Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб зямлі [2].

Зыходзячы з функцыйнага адрознення зямлі ў грамадскай вытворчасці, зямельны фонд можна падзяліць на дзве прынцыпова розныя групы земляў:

) землі, што выкарыстоўваюцца асноўным чынам у якасці галоўнага сродку вытворчасці;

) землі, што выкарыстоўваюцца асноўным чынам у якасці прасторавага базіса.

У адпаведнасці з асноўным мэтавым прызначэннем у складзе зямельнага фонду вылучаюцца паводле Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб зямлі наступныя сем катэгорый земляў:

1) землі сельскагаспадарчага прызначэння;

2) землі населеных пунктаў (гарадоў, пасёлкаў гарадскога тыпу і сельскіх населеных пунктаў), садоўніцкіх таварыстваў і дачнага будавання;

) землі прамысловасці, транспарта, сувязі, энергетыкі, абароны і іншага прызначэння;

) землі прыродаахоўнага, аздараўленчага, рэкрэацыйнага і гісторыка-культурнага прызначэння;

5) землі ляснога фонду;

) землі воднага фонду;

) землі запасу.

На першы погляд усё зразумела, але адсутнічае канкрэтыка ў дзяленні земляў па катэгорыях. Таму ўзнікае блытаніна ва ўспрыняцці важных палажэнняў гэтага Кодэксу. Напрыклад, у артыкуле 6 (“Категории земель…”) адзначаны:

“1) земли сельскохозяйственного назначения;

2) земли населённых пунктов, садоводческих товариществ и дачных кооперативов.”

Між тым у сельскіх населеных пунктах, садоўніцкіх таварыствах галоўная частка зямлі - сельскагаспадарчага прызначэння. Як вынікае з Дзяржаўнага зямельнага кадастру Рэспублікі Беларусь, ёсць яны і ў межах гарадоў.У значнай меры такія землі прыватызаваныя. Але ж у артыкуле 13 запісана: “Не подлежат предоставлению в частную собственность … земли сельскохозяйственного назначения”. Як жа тады ўсё гэта супярэчлівае разумець?

Кодэкс вызначае структуру зямельнага кадастру, які ў наш час складаецца з адзінага рэестра адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак Рэспублікі Беларусь, рэгістра зямельных участкаў, рэестра цэн на зямельныя ўчасткаі, рэгістра кошту зямельных участкаў і рэестра зямельных рэсурсаў Рэспублікі Беларусь.

Адзіны рэестр адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак Рэспублікі Беларусь утрымвае дадзеныя пра назву, памеры і межах адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак, іх цэнтраў.

Вядзенне дзяржаўнага зямельнага кадастру забяспечваецца правядзеннем геадэзічных і картаграфічных прац, глебавых, геабатанічных і іншых абследаванняў і пошукаў, інвентарызацыяй і ацэнкай земляў, ажыццяўленнем дзяржаўнага кадастравага ўліку зямельных участкаў, рэгістрацыяй праў на зямельныя ўчасткі і іншымі землеўпарадкавальнымі мерапрыемствамі. У Кодэксе Рэспублікі Беларусь аб зямлі (артыкул 88) таксама дэкларуецца, што зямельныя ўчасткі, размешчаныя на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, незалежна ад формаў уласнасці і мэтавага прызначэння падлягаюць абавязковаму дзяржаўнаму кадастраваму ўліку, а права на іх і здзелкі з імі - абавязковай дзяржаўнай рэгістрацыі [1].

Кодэкс (ст. 88) вызначае пералік асноўнай зямельна-кадастравай дакументацыі. Да яе адносяцца:

• дзяржаўныя зямельна-кадастравыя кнігі;

• кадастравыя карты (планы);

• кадастравыя справы;

• электронныя базы дадзеных рэгістраў (рэестраў) дзяржаўнага зямельнага кадастру;

• каталогі геадэзічных каардынат меж участкаў;

• кнігі ўліку выдадзеных дакументаў;

• статыстычныя справаздачы;

• аналітычныя агляды;

• іншыя дакументы, у якіх змяшчаюцца звесткі аб стане і выкарыстанні зямельных рэсурсаў [2].

• рэгуляванне зямельных дачыненняў і выкарыстання зямлі;

• фармаванне падатковай і інвестыцыйнай палітыкі;

• дзяржаўны кантроль і ахова зямельных рэсурсаў;

• правядзенне землеўпарадкавання і маніторынгу земляў;

• ацэнка гаспадарчай дзейнасці;

• здзяйсненне здзелак з зямлёй;

• даваннем і адабраннем участкаў;

• вырашэнне зямельных спрэчак;

• усталяванне і дыферэнцыяцыя плацяжоў за зямлю;

• усталяванне памераў кампенсацыйных выплат;

• дзяржаўная рэгістрацыя праў на нерухомасць;

• абарона праў уласнікаў зямлі, уладальнікаў, карыстачоў, у тым ліку арандатараў;

• усталяванне сістэмы абцяжаранняў праў на зямельныя ўчасткі;

• падтрымка закладной і іпатэчнай сістэмы.

Эканоміка прад'яўляе да зямельнага кадастру вызначаныя патрабаванні, якія ў сваю чаргу абумаўляюць прынцыпы яго ведання. Асноўныя прынцыпы вядзення зямельнага кадастру заключаюцца ў наступным:

• Адзінства;

• Дакладнасць;

• Поўнасць;

• Ахоп кадастрам усіх земляў дзяржаўнага зямельнага фонду;

• Бесперапыннасць;

• Дакументальнасць;

• Законнасць;

• Даступнасць (адкрытасць);

• Прыярытэтнасць;

• Навочнасць;

• Эканамічнасць;

• Цэнтралізаванае кіраўніцтва [2].

Увогуле зямельны кадастр уяўляе сабою вызначаны працэс, што ідзе бесперапынна ў часе і прасторы, які мае мэтанакіраваны характар, што патрабуе глыбокага аналізу, апрацоўкі і выкарыстання атрыманай інфармацыі, які ўплывае на функцыі кіравання зямельнымі рэсурсамі. Асноўнай яго асаблівасцю з'яўляецца аб'ект - зямля як крыніца матэрыяльных даброт і ўсеагульны сродак вытворчасці [3].

.3      Границы земельного участка, как правовая и техническая основа ведения земельного кадастра

Я лічу, што перш за ўсё трэба даць азначэнне паняццю зямельны ўчастак, і толькі потым пераходзіць да разгляду пытання аб ўсталяванні яго межаў.

Зямельны ўчастак- частка зямной паверхні, якая мае мяжу і мэтавае прызначэнне і якая разглядаецца ў непарыўнай сувязі з размешчанымі на ёй капітальнымі збудаваннямі (будынкамі, збудаваннямі)І адразу мы сустракаемся з выкарыстаннем тэрміну мяжа, прыйшоў час разгледзець гэтае паняцце: мяжа зямельнага ўчастка- умоўная лінія на паверхні зямлі і ўмоўная вертыкальная плоскасць, якая праходзіць па гэтай лініі, якія аддзяляюць зямельны ўчастак ад другіх зямель, зямельных участкаў.

Мяне зацікавіла, што я магу яшчэ знайсці ў “Кодэксе аб зямлі” па пытанні, якое я далей буду разглядаць. Даддзенаму пытанню прысвечаны 11 Артыкул спраўднага Кодэкса.

Артыкул 11. Устанаўленне (аднаўленне) і замацаванне мяжы зямельнага ўчастка

Мяжа зямельнага ўчастка ставіцца (аднаўляецца) на мясцовасці з замацаваннем яе паваротных кропак межавымі знакамі (фіксаваная мяжа).

Мяжа зямельнага ўчастка можа таксама ставіцца (аднаўляцца) па планава-картаграфічных матэрыялах з дакладнасцю, якая вызначаецца іх маштабамі, без замацавання яе паваротных кропак межавымі знакамі на мясцовасці (нефіксаваная мяжа).

Парадак правядзення работ па ўстанаўленні (аднаўленні) і замацаванні мяжы зямельнага ўчастка ставіцца Дзяржаўным камітэтам па маёмасці Рэспублікі Беларусь.

Прававое значэнне мяжы складаецца ў строгім, дакументальна зафіксаваным і замацаваным у натуры адмежаванні дадзенага землекарыстання ад сумежных землекарыстанняў. Менавіта выразнае ўсталяванне мяжы дазваляе вырашаць усе спрэчныя межавыя пытанні. [1]

Фіксаванне і замацаванне меж зямельнага ўчастка ўсталёўваецца ў адпаведнасці з ТКП 289-2010 «Усталяванне (аднаўленне) і замацаванне межаў зямельных участкаў. Парадак правядзення». [1]

У тэхнічным плане ўсталяванне мяжы адбываецца пры ўтварэнні новага землекарыстання (міжгаспадарчага землеўпарадкавання), часта называнага адводам земляў.

Адвод зямельнага ўчастка- прадугледжаныя заканадаўствам аб ахове і выкарыстанні зямель землеўпарадкавальныя мерапрыемствы, якія ўключаюць у сябе працэдуры фарміравання, адабрання і (або) давання зямельнага ўчастка, устанаўлення і замацавання яго мяжы, дзяржаўнай рэгістрацыі стварэння зямельнага ўчастка і ўзнікнення праў, абмежаванняў (абцяжарванняў) праў на зямельны ўчастак.

Межы землекарыстанняў павінны быць усталяваны на мясцовасці так, каб забяспечваць правільную ўнутрыгаспадарчую арганізацыю тэрыторыі сельскагаспадарчых прадпрыемстваў і рацыянальнае выкарыстанне зямлі. І пры несельскагаспадарчым выкарыстанні неабходна ўсталяванне меж: ніводнае будаванне не можа пачацца, пакуль не будзе адведзены ў натуры ўчастак зямлі ў вызначаных межах.

Адным з абавязковых этапаў працэдуры давання зямельнага ўчастку з'яўляецца распрацоўка праекта яго адводу, у якім асталёўваюцца памер і межы будучага ўчастку з улікам патрабаванняў, якія ўсталяваны ў рамках рацыянальнага выкарыстання сумежных ўчасткаў зямлі. Таксама ў праекце адводу вызначаюцца склад і якасць земляў, наяўнасць сэрвітуту, абмежаванняў праў у выкарыстанні ўчастка, тэрмін і ўмовы яго выкарыстання, у тым ліку і тэрміны звароту, калі ўчастак даецца ў часовае карыстанне ці арэнду.

Апроч таго, у праекце вылічваюцца фактычныя памеры страт, якія прычыняюцца землекарыстальніку, страты сельскагаспадарчай і лесагаспадарчай вытворчасці, умовы выкарыстання ўрадлівага пласта глебы на ўчастку, права высечкі расліннасці на ім і яе далейшага выкарыстання, умовы аднаўлення парушаных меліярацыйных сістэм і звесткі, што тычацца кадастравага кошту ўчастку і зямлі. [1]

Таксама распрацоўка праекта патрабуе падачы дакументаў, што пацвярджаюць крыніцы фінансавання ці інвестыцый, для будавання аб'ектаў, пад якія гэтыя зямельныя ўчасткі запрошваюцца, на момант падачы адпаведнай заявы. Гэтыя дакументы патрэбныя ў выпадку, калі пляцоўка запошваецца юрыдычнай асобай ці індывідуальным прадпрымальнікам.

Асноўныя правілы праектавання межаў:

• у адкрытай мясцовасці мяжы мясцуюць прамалінейна без заломаў, з вугламі павароту, блізкімі да 90°;

• межы сумяшчаюць з натуральнымі межамі (рэкі, ручаі, яры, узлескі і да т.п.) і штучнымі перашкодамі (каналы, дарогі);

• не дапушчаецца неапраўданае драбненне ўчастку;

• месцаванне меж узгадняецца з рэльефам (іх прымяркоўваюць да водападзелаў, тальвегаў, элементаў гідраграфіі).

На картаграфічных матэрыялах мяжы пазначаюцца суцэльнымі ці перарывістымі лініямі, выразна фіксуюцца каардынаты ўсіх паваротных пунктаў і адзначаецца, з якімі землекарыстальнікамі і на якім адрэзку дадзеная зямельная дзяльніца мяжуе. На мясцовасці адмежаванне зямельнай дзяльніцы складаецца галоўным чынам ва ўсталяванні паваротных пунктаў мяжы. Частка меж і паваротных пунктаў супадае з натуральнымі ці штучнымі межамі, частка адзначаецца адмысловымі межавымі знакамі: металічнымі, бетоннымі, каменнымі ці драўлянымі. Межы населеных пунктаў (гарадская рыса) не з'яўляюцца межамі землекарыстанняў. Гэта межы адміністрацыйна-тэрытарыяльных адукацый, адлучальныя іх ад іншых катэгорый дзяржаўнага зямельнага фонду. Гарадская рыса змяняецца пры ўлучэнні новых земляў, патрэбных для пашырэння горада. Улучэнне павінна быць старанна абгрунтавана; да правядзення забудовы зямлі павінны выкарыстоўвацца сельскагаспадарчымі прадпрыемствамі ці іншымі карыстачамі, г.зн. трэба забяспечыць рацыянальнае выкарыстанне рэзервовых тэрыторый у пераходны перыяд. Усталяванне меж вядзецца пасля поўнага парадкавання прысядзібнага землеўладання, вылічэння пляцоў зон, сектараў і груп пабудоў, вызначэння агульнага пляца населенага пункта. Для малых сел и хуторов нет надобности в установлении границ. Пользование (владение) конкретным земельным участком, закрепленным государством за определенным землепользователем, приобретает правовой характер в результате выдачи документа. Предоставленная в пользование землепользователю территория обособляется как в хозяйственном, так и в правовом отношениях. Она выступает как объект права пользования (владения) отдельного лица или группы лиц. [6]

Але не ўсё так проста. Даволі часта ўзнікаюць сітуацыі, калі ўладальнік прылеглай тэрыторыі адмаўляецца падпісваць акт землекарыстання без падання паважлівых прычын, асабліва часта ўзнікаюць праблемы з усталяваннем меж муніцыпальных утварэнняў ці водаахоўных зон. Менавіта таму ўсталяванне меж участку ў Мінску непарыўна злучаюць з немагчымасцю афармлення належным чынам зямельнай дакументацыі. У выпадку нябытнасці праваўстаноўчых дакументаў магчыма канфіскацыя маёмасці. Такім чынам, усталяванне меж зямельнага ўчастку на мясцовасці з'яўляецца важным момантам, калі ўладальнік суседняй прылеглай тэрыторыі парушае яе цэласнасць.

Найбольш складана ўсталяванне дзяржаўнай мяжы. Са здабыццём дзяржаўнага суверэнітэту адной з важных праблем для Рэспублікі Беларусь стала прававое афармленне дзяржаўнай мяжы. З'яўленне новых незалежных дзяржаў выклікала патрэбу ўсталявання дзяржаўнай мяжы Рэспублікі Беларусь з былымі рэспублікамі Савецкага Саюза.

Міжнародна-прававое афармленне дзяржаўнай мяжы складаецца з трох кампанентаў:

. Усталяванне дзяржаўнай мяжы (дэлімітацыя і дэмаркацыя);

. Усталяванне рэжыму дзяржаўнай мяжы;

. Стварэнне міжнародна-прававой базы для рэгулявання дачыненняў у прымежных раёнах і на шляхах міжнародных зносін, што прылягаюць да мяжы. Але нас цікавіць толькі першы кампанент.

Усталяванне дзяржаўнай мяжы - выточны пункт яе міжнародна-прававога афармлення. У міжнароднай практыцы гэты працэс праходзіць у два этапы. На першым этапе, які завецца дэлімітацыя, сумежныя дзяржавы шляхам перамоў вызначаюць агульнае праходжанне лініі дзяржаўнай мяжы, складаюць яе апісанне, наносяць лінію мяжы на карту. Выніковымі дакументамі дэлімітацыі з'яўляюцца міждзяржаўная дамова пра мяжу, яе апісанне і карта. Апісанне мяжы і карта з'яўляюцца дадаткамі да дамовы пра мяжу і складаюць неадымную частку такой дамовы. Апісанне мяжы можа быць улучана ў тэкст дамовы асобным артыкулам.

Матэрыялы дэлімітацыі дзяржаўнай мяжы служаць прававой падставай для другога этапу ўсталявання мяжы - дэмаркацыі.

Дэмаркацыя - гэта правядзенне лініі дзяржаўнай мяжы на мясцовасці з пазначэннем яе адмысловымі памежнымі знакамі. Калі дэлімітацыя мяжы ўжыццяўляецца на перамовах дэлегацый ці камісій кожнага з бакоў, то дэмаркацыя праводзіцца на мясцовасці супольнай дэмаркацыйнай камісіяй, што ствараецца на падставе адмысловага артыкула дамовы пра мяжу.

Дэмаркацыйныя работы складаюцца з тапаграфічныя, геадэзічныя і аэрафотаздымачныя работы, складанне буйнамаштабных тапаграфічных карт памежнай палосы, усталяванне памежных знакаў, вызначэнне іх каардынат, іншыя работы на мясцовасці, а таксама складанне пратакола-апісання праходжанні дэмаркаванай лініі мяжы і іншых выніковых дакументаў.

Працэс усталявання дзяржаўнай мяжы вельмі складаны і марудны, як вы маглі зразумець з вышэй адзначанага. І гэта пад пацвярджаюць словы былога старшыні Дзяржаўнага пагранічнага камітэта Беларусі Ігара Рачкоўскага. “З Украінай нам мае быць працяглы працэс усталявання дзяржаўнай мяжы. Гэта зойме гадоў дзесяць”, калі ён выступай на паседжанні сталай камісіі Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Беларусі па міжнародных справах і сувязях з СНД (2010).

.4     
Нарматыўна-прававыя дакументы, якія рэгулююць зямельныя дачынення ў Рэспублікі Беларусь

Зямельныя дачыненні рэгулююцца Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, актамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, сапраўдным Кодэксам, а імі, якія таксама прымаюцца ў адпаведнасці з іншымі актамі заканадаўства.

Нормы грамадзянскага і другога заканадаўства, якія рэгулююць зямельныя дачыненні, прымяняюцца да гэтых дачыненняў, калі іншае не прадугледжана заканадаўствам аб ахове і выкарыстанні зямель.

Калі міжнародным дагаворам Рэспублікі Беларусь вызначаны іншыя правіла, чым тыя, якія ўтрымліваюцца ў сапраўдным Кодэксе, то прымяняюцца правілы міжнароднага дагавора.

Указы, Дэкрэты Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 11 снежня 2009 г. № 622 «Аб ўдасканальванні парадку рэгулявання зямельных дачыненняў і ажыццяўлення дзяржаўнага кантролю за выкарыстаннем і аховай земляў».

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 2 лютага 2009 г. № 58 «Аб некаторых мерах па абароне маёмасных праў пры вынятку зямельных участкаў для дзяржаўных патрэб»

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 28 студзеня 2008 г. № 50 «Аб мерах па ўпарадкаванні дзейнасці садаводчых таварыстваў»

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 27 снежня 2007 г. № 667 «Пра адабранне і даванне зямельных участкаў»

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 7 лютага 2006 г. № 87 "Аб некаторых мерах па скарачэнні не завершаных будаваннем незакансерваваных жылых хат, дач"

Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 23 лютага 2012 г. № 100 "Аб мерах па ўдасканальванні ўліку і скарачэнні колькасці пустуючых і заняпалых дамоў у сельскай мясцовасці"

Дэкрэт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 6 жніўня 2009 г. № 10 «Аб стварэнне дадатковых умоў для інвестыцыйнай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь»

Законы Рэспублікі Беларусь

Закон Рэспублікі Беларусь ад 11 лістапада 2002 г. № 149-З «Аб асабістых падсобных гаспадарках грамадзян»

Пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь

Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 26 сакавіка 2008 г. № 462 «Аб некаторых мерах па рэалізацыі Ўказа Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 27 снежня 2007 г. № 667»

Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 14 студзеня 1994 г. №11 "Аб зацвярджэнні пераліку населеных пунктаў і садаводчых таварыстваў, змесцаваных на плошчах залягання выведаных і ва ўсталяваным парадку зацверджаных радовішчаў карысных выкапняў, землі якіх не падлягаюць перадачы ў прыватную ўласнасць"

Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 30 снежня 2011 г. №1780 "Аб зацвярджэнні Палажэння аб парадку змены мэтавага прызначэння зямельных участкаў"

Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 30 снежня 2011 г. №1781 "Аб зацвярджэнні Палажэння аб адзіным парадку уліку грамадзян, жадаючых атрымаць зямельны ўчастак для будавання і абслугоўвання аднакватэрных, блакіраваных жылых дамоў”.

Мяне вельмі ўразіла тое, что ніводнага нарматыўна-прававога дакумента нельга знайсці на беларускай мове (толькі іх назвы пераведзены на беларускую мову). Перадумовай заняпаду беларускай мовы як дзяржаўнай было паступовае (ад другой паловы ХVІ стагоддзя) ўжыванне польскай мовы вышэйшымі коламі беларускага грамадства. На гэты працэс моцна ўплывалі цесныя палітычныя кантакты магнатаў, а потым і заможнай шляхты абедзвюх саюзных паміж сабой дзяржаў - ВКЛ і Польшчы. Заняпад беларускай мовы ў ХVІІІ стагоддзі павялічыўся царскімі уладамі (пасля падзелаў Рэчы Паспалітай і далучэння тэрыторыі Беларусі да Расейскай імперыі) правядзеннем дыскрымінацыйнай палітыкі ў дачыненні да беларускай мовы і культуры. Гэта, у сваю чаргу, забяспечыла магчымасць існавання афіцыйнай тэорыі народнасці (паводле прынцыпу - «адна вера, адзін цар, адзін народ»). Беларусы пераконваліся, што яны з'яўляюцца толькі часткай вялікага расейскага (ужо ў імперскім сэнсе) народа ад Берасця да Ціхага акіяна. Калі ж пасля рэвалюцыі 1905-1907 гадоў дзяржаўны дыскрымінацыйны прэс над беларускай мовай трохі аслабеў, дык гэта заслуга не афіцыйнай улады, а найперш тых, хто жыццё сваё ахвяраваў дзеля выратавання роднага слова. Але ж зараз мы жывем у незалежнай дзяржаве. У 1990 годзе ў Беларусі быў прыняты Закон аб мовах, у абмеркаванні якога ўдзельнічалі больш за 20 тысяч чалавек. У прэамбуле гэтага дакумента адзначалася, што «пад пагрозай апынулася само існаванне» беларускай мовы. Тады беларуская мова была прызнана дзяржаўнай і ўсё справаводства вялося па-беларуску. Аднак з 1995 года моўнае развіццё ў Беларусі адбываецца па іншых правілах. Увосень 1996 года ў Беларусі прайшоў рэферэндум. На ім выбаршчыкі падтрымалі праект новай Канстытуцыі, які зацвердзіў у якасці дзяржаўных беларускую і расейскую мовы.Але што мы бачым зараз: амаль увесь дзяржаўны апарат, установы адукацыі, за выключэннем некаторых аддзяленняў гуманітарных навук і мастацтваў, нават жыхары нашай краіны звялі да мінімуму карыстанне беларускай мовай у публічных выступах, зносінах з дзяржаўнымі ўстановамі і справаводстве. Крытычнае становішча беларускай мовы, у якім яна аказалася ў Беларусі напрыканцы ХХ ст., ставіць пад пагрозу этна-культурную і моўную самабытнасць беларускай нацыі. Гэта тым больш прыкра, што такая сітуацыя склалася ў незалежнай дзяржаве.

Магчыма ўсё вышэй напісанае не адносіцца да тэмы маёй работы, але мне хочацца дадаць яшчэ словы прафесара эканомікі Міколы Савіцкага: “Ва ўмовах рэальнага этнацыду ў Беларусі выратаванне беларускай мовы і яе носьбітаў магчыма толькі тады, калі народ Беларусі адчуе сябе аб'яднаным агульнай любоўю да сваіх агульных каштоўнасцяў: нацыянальнай беларускай ідэі, беларускай мовы, культуры, гісторыі”.

Глава 2. Характарыстыка ўмоў землекарыстання ў Беларусі

Агульная плошча зямельнага фонду Рэспублікі Беларусь складае 207,6 тыс. км² (84-я ў свеце).

З іусіх земляў РБ ва ўласнасці дзяржавы знаходзяцца 20681,5 тыс. га, у прыватнай - астатнія 78,5 тыс. га земляў:

757,1 тыс. га знаходзяцца ў пажыццёвым спадчынным валоданні;

18657,1 тыс. га ў сталым карыстанні;

235,0 тыс. га - у часовым карыстанні;

378,3 га - арандаваных земляў.

Таблица. 2.1 Размеркаванне і дынаміка земляў па катэгорыях землекарыстальнікаў

У сярэднім за апошнія 47 гадоў плошча земляў сельскагаспадарчых арганізацый штогод змяншаецца на 105,9 тыс. га (малюнак 2.1) у параўнанні з пачатковым статыстычным узроўнем, ці на 0,4%.

Малюнак 2.1. - Дынаміка земляў сельскагаспадарчых арганізацый

Агульная плошча земляў сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак у цэлым за перыяд з пачатку іх арганізацыі штогод павялічвалася ў сярэднім па рэспубліцы на 6,3 тыс. га (малюнак 2.2).

Аднак гэта тэндэнцыя не вельмі ўстойлівая, бо да 2004 г. плошча сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак павялічвалася (асабліва ў 2002 - 2003 гг.), а з 2004 да 2008 года - досыць рэзка змяншалася. Прытым гэта характэрна для ўсіх абласцей апроч Брэсцкай і Мінскай, дзе досыць плыўны ўзрост плошчы змяняецца рэзкім яе змяншэнне ў 2004 - 2005 гг.

Малюнак 2.2.- Дынаміка земляў сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак

Дынаміка агульнай плошчы земляў прамысловых арганізацый, транспарта, абароны, сувязі, энергетыкі, будавання, гандлю, утварэння, аховы здароўя і іншых землекарыстальнікаў характарызуецца ўстойлівай тэндэнцыяй змяншэння ў сярэднім на 21,7 тыс. га ў год (малюнак 2.3).

Малюнак 2.3 - Дынаміка земляў прамысловых арганізацый, транспарта, абароны, сувязі, энергетыкі, будавання, гандлю, утварэння, аховы здароўя і іншых землекарыстальнікаў

Землі арганізацый прыродаахоўнага, аздараўленчага, рэкрэацыйнага і гісторыка-культурнага прызначэння. Агульная плошча земляў павялічыўся з 1975 г. у 2,9 разу.

Тэндэнцыя ўстойлівага ўзросту сфармавалася з 1990 г. - у сярэднім па рэспубліцы на 28,9 тыс. га ў год (малюнак 2.4.).

Малюнак 2.4. - Дынаміка земляў арганізацый прыродаахоўнага, аздараўленчага, рэкрэацыйнага і гісторыка-культурнага прызначэння

Па рэспубліцы плошча земляў арганізацый, якія вядуць лясную гаспадарку, павялічваецца ў сярэднім на 56,3 тыс. га ў год (малюнак 2.12), у 1965-1998 гг. штогадовы прырост быў трохі менш (31,2 тыс. га).

Скачок 1999 г. і некалькіх наступных гадоў тлумачыцца перадачай малапрадукцыйных сельскагаспадарчых земляў у гэту катэгорыю.

Землі арганізацый, што эксплуатуюць і абслугоўваюць гідратэхнічныя і іншыя водагаспадарчыя збудаванні займаюць найменшыя плошчы сярод усіх катэгорый землекарыстальнікаў, таму гэта катэгорыя не мае значнага пашырання. Адзначым, што плошча такіх земляў змяняецца нязначна. У перыяд 1995-2005 гг. назіраўся невялікі ўздым на 4 тыс. га, а потым змены не перавышалі 500 га.

Малюнак 2.5 - Дынаміка земляў арганізацый, якія вядуць лясную гаспадарку

Разгледзім землі агульнага карыстання ў населеных пунктах, садаводчых таварыствах і дачных кааператывах.

Змена адпаведнага шэрага дынамікі адбылася ў 1991-1992 гг., калі (было неаднаразова памянёна) прысядзібныя землі з усіх катэгорый землекарыстальнікаў, у тым ліку і з земляў сельскагаспадарчых арганізацый, былі ўлучаны ў землі сельскіх населеных пунктаў і перададзены ў веданне сельскіх (пасялковых) саветаў.

Дынаміку плошчы земляў агульнага карыстання ў населеных пунктах, садаводчых таварыствах і дачных кааператывах у цэлым да 1991 г. апісвае нарастальны трэнд (графік ніжэй).

У 1993 г. частка земляў была вернутая ў землі сельскагаспадарчых арганізацый і іншых ранейшых землекарыстальнікаў. Пасля гэтага плошча земляў агульнага карыстання ў населеных пунктах змяняецца нязначна, але асноўная тэндэнцыя апошніх гадоў - змяншэнне плошчы (усе вобласці).

Малюнак 2.6. - Дынаміка земляў агульнага карыстання ў населеных пунктах, садаводчых таварыствах і дачных кааператывах [5, c. 423].

Дынаміка плошчы земляў запасу ў рэспубліцы характарызуецца плаўным зніжэннем да 1986 г. і даволі рэзкім павелічэннем ці змяншэннем плошчы пасля гэтага гады - пераклад сюды земляў, забруджаных радыенуклідамі ў выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС (яшчэ плюс нястачы ўліку земляў і інш.) [5, c. 422-423].

.2 Размеркаванне земляў Рэспублікі Беларусь па відах

Эканамічную сутнасць землекарыстання адлюстроўваюць віды земляў (угоддзі). Па іх суадносінах можна судзіць аб характары карыстання зямлёй як сродкам вытворчасці і ў вызначанай меры аб кірунку спецыялізацыі гаспадарак. Пад відам земляў разумеецца тэрыторыя (частка землекарыстання), якая сістэматычна выкарыстоўваецца для пэўных гаспадарчых мэт і якая валодае пэўнымі натуральнагістарычнымі ўласцівасцямі. Паводле слоўніка-даведніка землеўпарадчыка, від земляў - частка зямельнага фонду, што вылучана паводле прыродна-гістарычных прыкмет, стану і характару выкарыстання. Вылучаюць 14 відаў земляў:

·        Ворныя

·        Абложныя

·        Пад нязменнымі культурамі

·        Лугавыя

·        Лясныя

·        Пад дрэўна-хмызняковай расліннасцю

·        Пад балотамі

·        Пад воднымі аб'ектамі

·        Пад дарогамі і іншымі транспартнымі камунікацыямі

·        Агульнага карыстання

·        Пад забудовай

·        Парушаныя

·        Якія не выкарыстоўваюцца

·        Іншыя

Табліца 2.2 - размеркаванне земляў Рэспублікі Беларусь па відах (паводле стану на 01.01.2014)

Усяго за перыяд з 1950 па 2012 год плошча сельскагаспадарчых земляў зменшылася на 1965,6 тыс. га, у тым ліку ворных на 940,5 тыс. га. Тэндэнцыя змяншэння плошчы сельскагаспадарчых земляў па краіне ў цэлым вельмі ўстойлівая (малюнак 2.7).

Малюнак 2.7 - Дынаміка сельскагаспадарчых земляў

Плошча сельскагаспадарчых земляў у перыяд з 1958 па 2012 год штогод змяншалася ў сярэднім на 23,2 тыс. га ў параўнанні з пачатковым статыстычным узроўнем. Сярэднегадовае выбыццё сельскагаспадарчых земляў у 1956-2012 гг. некалькі больш (25,7 тыс. га ў год). Прытым змяншэнне плошчы гэтых земляў адбывалася галоўным чынам за кошт Віцебскай, Гомельскай і Магілёўскай абласцей. Штогадовы тэмп зніжэння па гэтых абласцях - у сярэднім 9,1; 9,1; 5,3 тыс. га адпаведна.

Дынаміка плошчы ворных земляў па Рэспубліцы Беларусь у цэлым за перыяд з 1965 па 2000 год характарызуецца чаргаваннем перыядаў змяншэння і павелічэння (малюнак 2.8) без выразна выяўленай агульнай тэндэнцыі.

Амаль не змяняецца ў гэты перыяд плошча ворных земляў у Віцебскай вобласці; змяншаецца ў Магілёўскай і Гарадзенскай абласцях; то павялічваецца, то змяншаецца ў Мінскай вобласці. Устойлівая тэндэнцыя павелічэння плошчы ворных земляў у Брэсцкай вобласці і змяншення ў Гомельскай вобласці.

Пляц лясных земляў і земляў пад дрэўна-хмызняковай расліннасцю рэзка ўзрастаў да 1959 г. за кошт удакладнення плошчаў па матэрыялах аэрафотаздымкі. Прытым у гэтыя гады значна павялічыўся плошча лясоў і зменшыўся плошча хмызнякоў.

Малюнак 2.8 - Дынаміка ворных земляў

У цэлым з 1950 г. плошча лясных земляў і земляў пад дрэўна-хмызняковай расліннасцю павялічылася на 2892,4 тыс. га. За апошнія 53 гады плошча гэтых земляў павялічылася ў сярэднім на 20,7 тыс. га ў год у параўнанні з сярэднім пачатковым статыстычным узроўнем (малюнак 2.10).

Плошча земляў пад балотамі з 1950 г. змяншалася на 305 тыс. га, прытым да 1965 г. яна змянялася досыць хаатычна. Істотнае змяншэнне плошчы земляў пад балотамі ў 1980-х гг. звязана з правядзеннем маштабнай гідратэхнічнай меліярацыі. У цэлым з 1965 па 2000 год у дынаміцы плошчы балот чаргуюцца перыяды павелічэння і змяншэння, пасля 2000 г. плошча гэтага віду земляў устойліва змяншаецца (малюнак 2.9).

Малюнак 2.9 - Дынаміка лясных земляў і земляў пад дрэўна-хмызняковай расліннасцю

Малюнак 2.10 - Дынаміка земляў пад балотамі

Змена плошчы земляў пад воднымі аб'ектамі за апошнія 53 гады апісваецца досыць устойлівым узрастаючым трэндам (малюнак 2.11).

Малюнак 2.11 - Дынаміка земляў пад воднымі аб'ектамі

Змена плошчы земляў пад дарогамі і іншымі транспартнымі камунікацыямі таксама мае досыць устойлівы ўзрастаючы трэнд (малюнак 2.12). У сярэднім плошча земляў гэтага віду ў краіне штогод расце на 1,8 тыс. га.

Малюнак 2.12- Дынаміка земляў пад дарогамі і іншымі транспартнымі камунікацыямі

Плошча земляў пад забудовай, земляў агульнага карыстання да 1992 г. расла вельмі плаўна. Потым, на фоне павелічэння плошчы населеных пунктаў, садаводчых таварыстваў і дачных кааператываў, назіралася даволі рэзкае павелічэнне плошчы гэтых земляў, а потым - стабілізацыя, нават некаторае змяншэнне плошчы гэтых відаў да 2006 г. і паступовае павелічэнне - пасля (малюнак 2.13).

Малюнак 2.13 - Дынаміка земляў пад забудовай і земляў агульнага карыстання

.3 Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне Рэспублікі Беларусь

Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне (АТД), ці адміністрацыйна-тэрытарыяльнае ўстройства (АТУ) уяўляе сабою дзяленне краіны на акрэсленыя часткі, у адпаведнасці з якімі будуецца структура і ўжыццяўляецца дзейнасць органаў дзяржаўнай і мясцовай улады для выканання імі пастаўленых задач і функцый. Іншымі словамі кажучы, АТД - гэта тэрытарыяльная арганізацыя (сістэма тэрытарыяльных адзінак) дзяржавы і яе частак, на аснове якіх фарміруюцца органы дзяржаўнай улады.

АТД - больш вузкае паняцце у параўнанні з дзяржаўным устройствам, якое ўключае таксама характарыстыкі арганізацыйна-прававога тыпу дзяржавы (унітарнае, федэрацыя, канфедэрацыя) і статусу адзінак (суб'ектаў).

Рэспубліка Беларусь - унітарная дзяржава. Яе Канстытуцыяй вызначана, што тэрыторыя краіны падзяляецца на вобласці, раёны, гарады і іншыя адміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі (артыкул 9). АТУ Беларусі рэгламентавана законам «Аб адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне і парадку вырашэння пытанняў адміністрацыйна-тэрытарыяльнага ўстройства Рэспублікі Беларусь» (1998 г.). У ім вызначана не толькі сістэма АТУ дзяржавы, але і паўнамоцтвы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання, мясцовых Рад дэпутатаў, выканаўчых і распарадчых органаў пры вырашэнні пытанняў утварэння і кіравання адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, усталявання і змены іх меж, уліку і рэгістрацыі адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак, іх назвы і перайменавання, а таксама іншых пытанняў, звязаных з АТУ краіны.

АТД тэрыторыі Рэспублікі Беларусь як унітарнай дзяржавы ўяўляе сабою дзяленне яе тэрыторыі на акрэсленыя часткі з мэтай арганізацыі дзяржаўнага кіравання і мясцовага самакіравання, забеспячэння законнасці і правапарадку, рэалізацыі законных інтарэсаў і вольнасцей яе грамадзян.

АТУ ў нашай краіне асноўваецца на наступных прынцыпах:

адзінства і не адчужанасці тэрыторыі Рэспублікі Беларусь як натуральнай умовы існавання і прасторавай мяжы самавызначэння народа, грунту яе дабрабыту і суверэнітэту дзяржавы;

спалучэнні адзінай дзяржаўнай улады ў краіне, ажыццяўленне якой заснавана на прынцыпе падзелу на заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу, з мясцовым самакіраваннем;

спалучэнні агульнадзяржаўных інтарэсаў і інтарэсаў насельніцтва, што жыве на адпаведнай тэрыторыі;

ажыццяўленні мясцовымі Саветамі дэпутатаў, выканаўчымі і распарадчымі органамі сваіх паўнамоцтваў у межах меж адпаведных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак;

раўнамернасці, збалансаванасці і комплекснасці развіцця адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, узаемасувязі АТУ і сацыяльна-эканамічнага раянавання;

прыкладнай роўнасці памераў тэрыторыі і колькасці насельніцтва адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак аднаго віду;

улучэнні ў склад тэрыторый буйнейшых адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак, тэрыторый менш буйных адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак;

разнастайнасці прававых статусаў адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак у адпаведнасці з іх прызначэннем, мясцовымі асаблівасцямі, узроўнем сацыяльна-эканамічнага развіцця і іншымі фактарамі;

публічнасці і ўліку меркавання грамадзян пры вырашэнні пытанняў АТУ.

Тэрыторыя Рэспублікі Беларусь падзяляецца на тэрыторыю сталіцы і тэрыторыі абласцей. Тэрыторыя вобласці падзяляецца на тэрыторыю раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання. Тэрыторыя раёна падзяляецца на тэрыторыю сельсаветаў, пасёлкаў і гарадоў раённага падпарадкавання.

Тэрыторыі населеных пунктаў, якія не з'яўляюцца адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі адзінкамі, і якія ўваходзяць разам з іншымі тэрыторыямі ў прасторавыя межы сельсаветаў, складаюць іх тэрыторыю.

Тэрытарыяльнымі адзінкамі Беларусі з'яўляюцца населеныя пункты, у якіх не ствараюцца мясцовыя саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы, а таксама тэрыторыі адмысловага рэжыму выкарыстання (запаведнікі, нацыянальныя паркі, заказнікі, тэрыторыі помнікаў прыроды, тэрыторыі нерухомых матэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцяў і зоны іх аховы, тэрыторыі абарончага прызначэння і інш.).

Улік і рэгістрацыя адміністрацыйна-тэрытарыяльных і тэрытарыяльных адзінак РБ ажыццяўляецца ў адзіным рэестры як складовай часткі Дзяржаўнага зямельнага кадастру.

Кадастр земляў у адміністрацыйным раёне з'яўляецца асноўным звяном у сістэме ДЗК. На раённым узроўні кадастр земляў павінен задавальняць як дзяржаўныя інтарэсы па размеркаванні і выкарыстанні земляў, так і патрэбы асобных уласнікаў земляў, землеўласнікаў і землекарыстальнікаў у зямельна-кадастравых дадзеных.

Асноўная задача зямельнага кадастру ў раёне - атрыманне ўсебаковых звестак аб землях раёна дзеля арганізацыі найболей эфектыўнага іх выкарыстання, аховы і паляпшэння. Дадзеныя зямельнага кадастру з'яўляюцца прававым грунтам размеркавання зямельнага фонду і зямельных дачыненняў, падатковай палітыкі, для вырашэння пытанняў размяшчэння і планавання галін сельскагаспадарчай вытворчасці, правядзення мерапрыемстваў па паляпшэнні земляў, іх рацыянальным выкарыстанні, распрацоўкі праектаў землеўпарадкавання, меліярацыі, культур тэхнікі, рэкультывацыі і іншых праектаў, звязаных з выкарыстаннем земляў.

На раённым узроўні афармляюцца правы большасці ўласнікаў, землеўласнікаў і землекарыстальнікаў на зямлю, ужыццяўляецца размеркаванне земляў, вызначаюцца колькасны і якасны склад зямельнага фонду раёна і яго выкарыстанне. Кадастр земляў раёна дае магчымасць праводзіць у жыццё агульнанацыянальныя прынцыпы ўласнасці на зямлю, атрымоўваць патрэбныя сукупныя звесткі аб зямельны фонд і рэгуляваць зямельныя дачыненні.

Для аховы прынцыпаў уласнасці, валодання і карыстанні зямлёй, забеспячэнні выканання зямельнага заканадаўства неабходна правільная арганізацыя зямельнага кадастру. На падставе раённых кадастравых дадзеных фарміруюцца аналагічныя дадзеныя абласцей і рэспублікі ў цэлым.

Да гарадоў абласнога падначалення адносяць гарады з колькасцю насельніцтвы больш 50 тысяч чалавек, да гарадоў раённага падначалення - больш 6 тысяч чалавек.

Класіфікацыя пасёлкаў гарадскога тыпу:

Гарадскія пасёлкі;

Курортныя пасёлкі;

Працоўныя пасёлкі.

Класіфікацыя сельскіх населеных пунктаў:

аграгарадкі;

пасёлкі;

вёскі;

хутары.

Колькасць сельскіх саветаў, а таксама населеных пунктаў у кожнай з катэгорый увесь час змяняецца. Так, у наш час ёсць тэндэнцыя да змяншэння колькасці сельсаветаў. Яны з колькасцю насельніцтва менш 1000 чалавек касуюцца, а тэрыторыя і населеныя пункты перадаюцца ў веданне сумежнаму сельсавету. Па стану на 1.01.2012 гады ў Беларусі ёсць 1384 сельскіх савета. Такая ж тэндэнцыя назіраецца і ў населеных пунктаў: сельскія населеныя пункты ператвараюцца ў аграгарадкі, гарады абласнога падначалення перадаюцца ў раённае падначаленне, магчымы пераход і наадварот. Так, на 1.01.2012 гады ў Беларусі налічваецца 12 гарадоў абласнога падначалення [10].

Для ажыццяўлення найбольш якаснага выканання прынцыпаў АТУ на тэрыторыі РБ ствараецца зямельна інфармацыйная сістэма (ЗІС). Ужываюцца манаграфічны, аналітычны і эксперыментальны метады даследавання.Ступень адрознення плошчаў дыферэнцыюецца па раёнах і максімальна складае 1,62% плошчы раёна (Чашніцкі раён Віцебскай вобласці).

Несупадзенне плошчаў раёнаў па зямельным уліку і вылічаных па матэрыялах ЗІС хутчэй за ўсё з'яўляецца вынікам частковага зрушвання меж, што адбылося па аб'ектыўных і суб'ектыўных прычынах. Прычынай несупадзення плошчаў з'яўляюцца таксама розныя спосабы замацавання меж і вылічэння плошчаў. У межах раёнаў ёсць «неўрэгуляваныя» месцы, землекарыстальнікі ігнаруюць юрыдычна ўсталяваную мяжу і выкарыстоўваюць зямлю, арыентуючыся на «цвёрдыя» лінейныя аб'екты мясцовасці. Сучасная тэхналогія стварэння і ведання ЗІС не гарантуе стабільнасць плошчаў раёнаў, пры паўторы прац па матэрыялах новай здымкі «плавальныя» вынікі вельмі імаверныя.(ЗБ)

У звязку з гэтым прапануюцца меры па ўрэгуляванні несупадзенняў плошчаў раёнаў:

правядзенне землеўпарадкавальных прац па нармалізацыі меж адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак;

змяншэнне ўплыву чалавечага фактару пры лічбаванні матэрыялаў шляхам павелічэння кратнасці вызначэння параметраў;

цвёрдае фіксаванне (каардынаванне) меж раёнаў і іншых адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак пры стварэнні ЗІС і захаванне іх да таго моманту, калі патрэба ў іх змене паўстане па аб'ектыўных прычынах і гэтыя змены будуць ужыццяўляцца з выкананнем тэхнічных і юрыдычных умоў і вымогаў;

уводзіны адзінай нацыянальнай геацэнтрычнай сістэмы каардынат і забеспячэнне пераліку дадзеных са старой сістэмы [8].

Рэкамендуецца вылічаць пляцы адміністрацыйных раёнаў на аснове роўнавялікай азімутальнай праекцыі Ламберта, скарыстаючы ў якасці кропкі дотыку геаграфічны цэнтр Беларусі, бо якая выкарыстоўваецца цяпер праекцыя Гаўса-Кругера дае значныя скажэнні плошчаў [7].

Да сённяшняга часу ЗІС поўнасцю не створана. Нягледзячы на патрэбу наяўнасці актуальных вынікаў кадастравай ацэнкі земляў, раённыя і гарадскія выканаўчыя камітэты практычна не забяспечваюць выкананне патрабаванняў ст. 88 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб зямлі, паводле якой кадастравая ацэнка земляў, зямельных участкаў павінна праводзіцца не радзей, чым праз пяць гадоў.

2.4 Экалагічныя ўмовы землекарыстання ў Рэспубліцы Беларусь

Характар і віды гаспадарчага выкарыстання земляў, іх тэрытарыяльнае размяшчэнне, з аднаго, боку, вызначаюцца галоўным чынам прыроднымі ўмовамі, з другога, - самі актыўна ўплываюць на навакольнае асяроддзе, змяняючы яе і фармуючы ландшафты забудаваных тэрыторый, аграландшафты і інш. Падчас выкарыстання земляў уплыў адчуваюць усе кампаненты прыроднага асяроддзя, таму характар, структура і інтэнсіўнасць землекарыстання шмат у чым вызначаюць экалагічны стан тэрыторыі.

Крытэры і паказчыкі, што характарызуюць якая склалася сістэму землекарыстання, з'яўляюцца індыкатарамі, што вызначаюць ступень уплыву чалавека на прыроду, і здольнасці атачальнага чалавека прыроднага асяроддзя супрацьстаяць яго ўплыву. Яны ўжываюцца як пры аналізе існай экалагічнай сітуацыі на вызначанай тэрыторыі, так і пры планаванні тут усякіх мерапрыемстваў, што характарызуюць умовамі землекарыстання.

Са мноства крытэрыяў і паказчыкаў, што характарызуюць умовы землекарыстання, звычайна ўжываюцца:

·        ландшафтная разнастайнасць;

·        доля земляў прыроднага і экалагічнага каркасаў, доля земляў з прыродаахоўнымі абмежаваннямі, у т.л. на землях, схільных да значнага антрапагенаваму ўплыву;

·        тэрытарыяльнае размеркаванне і ступень праявы негатыўных прыродных і антрапагенавых з'яў, прыкладам, эрозіі;

·        лясістасць тэрыторыі, у т.л. дзель лесапакрытых земляў, з іх культур, у тым ліку хваёвых і лісцяных, улучаючы размеркаванне па веку і г.д.;

·        забудаванасць тэрыторыі, у т.л. жылая, вытворчая забудова, лінейныя збудаванні, іх тэрытарыяльнае размеркаванне;

·        меліярацыйная засвоенасць тэрыторыі, прыкладам, вадазбору;

·        здабыча выкапняў (месцазнаходжанне, спосаб здабычы: адкрыты і падземны);

·        ступень рэкрэацыйнага засваення (аб'екты, аб'ёмы, струмені і інш.);

·        размяшчэнне і ровень развіцця дробнатаварных і традыцыйных формаў гаспадаркі (фермерства, садоўніцтва, гародніцтва і др) і да т.п.

Для ацэнкі і планавання сістэмы землекарыстання ўжываюцца дадзеныя і вытворныя паказнікі, апісвальныя яе:

• характар (плошчы і размяшчэнне пляцовак пад рознага роду забудовай, пляцовак, што выкарыстоўваюцца ў сельскай і лясной гаспадарцы, для рэкрэацыйных і прыродаахоўных мэт ці выкарыстоўваюцца ў гаспадарчай дзейнасці і інш.);

• структуру (катэгорыі, колькасць, памер і размяшчэнне землекарыстанняў);

• інтэнсіўнасць (па роўні гаспадарчага ўплыву на зямлю);

• форму ўласнасці і віды праў на зямлю.

Паказнік антрапагенавай ператворанасці тэрыторыі - суадносіны плошчаў груп відаў земляў, што адрозніваюцца характарам, узроўнем і інтэнсіўнасцю антрапагенавага ўплыву на іх. Вылучаецца, зазвычай, да 5-7 груп:

.        Антрапагенава ператвораныя тэрыторыі: пляцоўкі пад забудовай, аўтамабільнымі дарогамі з пакрыццём, вуліцамі, насыпамі чыгунак, магістральнымі каналамі, могільнікамі і інш. Зямля выкарыстоўваецца як базіс для сталых элементаў інфраструктуры, зварот у натуральны стан практычна немагчымы;

.        Тэрыторыі з высокай ступенню антрапагенавай ператворанасці: землі пад аўтамабільнымі дарогамі без пакрыцця, ляснымі прасекамі, меліярацыйнымі каналамі, вадасховішчамі, землі, парушаныя ў выніку здабычы торфу і карысных выкапняў, іншыя землі. Зямля выкарыстоўваецца як базіс для адносна сталых ці часовых элементаў інфраструктуры ці часова знаходзіцца ў стадыі карэннага ператварэння; зварот у натуральны стан абцяжараны і закранае якая склалася сістэму землекарыстання.

.        Інтэнсіўна карыстаныя тэрыторыі: ворныя землі, палепшаныя лугавыя землі, землі пад нязменнымі культурамі, пасекі. Пераход у натуральны стан магчымы, зазвычай, пры карэннай змене эканамічных і сацыяльных умоў і/ці зямельных дачыненняў.

.        Адносна мала карыстаныя тэрыторыі: натуральныя лугавыя землі, частка карыстаных земляў, зялёныя насаджэнні агульнага карыстання. Землі з нерэгулярным і нязначным гаспадарчым выкарыстаннем, лёгка пераходзяць з натуральны стан (зарастаюць хмызняком, забалочваюцца), пераход да больш інтэнсіўнага выкарыстання найчасцей немагчымы ці непажаданы па экалагічных і эканамічных меркаваннях.

.        Легкаўразлівыя прыродныя тэрыторыі: хмызнякі, частка невыкарыстоўваных земляў, у прыватнасці, яры і пяскі, пазбытыя расліннасці. Землі, што знаходзяцца ў стане блізкім да натуральнага, якія могуць падпадаць значнаму, часта нерэгуляванаму, адмоўнаму ўплыву антрапагенавых ці прыродных фактараў (асабліва пры наяўнасці ўрадлівых земляў, а таксама пры кантакце з інтэнсіўна карыстанымі ці антрапагенава ператворанымі тэрыторыямі).

.        Территории с длительным периодом естественного существования: лесопокрытые земли. Земли, на которых коренное и регулируемое изменение биоценоза (вырубка) происходит раз в несколько (5-6 и более) десятилетий.

.        Территории в естественном состоянии: болота, естественные водоёмы и водотоки [5].

Для агульнай ацэнкі антрапагенавай ператворанасці тэрыторыі досыць параўнаць суадносіны дзеляў інтэнсіўна карыстаных земляў (1-3 групы) і земляў, складнікаў прыродны каркас, - групы 4 (з некаторымі абмоўкамі) і групы 5-7 - у агульным плошчы земляў АТА ці ТА, функцыйных зон і іншых абмежаваных тэрыторый.

Здольнасць тэрыторыі супрацьстаяць антрапагенаваму ўплыву ацэнена па паказніках экалагічнай стабільнасці (інтэгральны паказнік устойлівасці асобных відаў земляў) і натуральнай абароненасці (паказнік спрыяльнага ўплыву прыродных відаў земляў на прылеглыя землі).

Для ацэнкі ўстойлівасці асобных відаў земляў скарыстана адна з вядомых шкал: каэфіцыент стабільнасці для ворных земляў - 0.14, лесапалос - 0.38, садоў і хмызнякоў - 0.43, гародаў - 0.5, лугавых земляў - 0.65, сажалак і балот натуральнага паходжання - 0.79, лясоў натуральнага паходжання - 1.

Пры значэнні інтэгральнага паказніка 0.33 і менш за тэрыторыю лічыцца экалагічна нестабільнай; ад 0.34 да 0.5 - няўстойліва стабільнай, ад 0.51 да 0.66 - стабільнай і больш 0.67 - устойліва стабільнай. Інтэгральны паказнік можа змяншацца на велічыню да 30% у месцах, дзе рэльеф марфалагічна нестабільны, прыкладам, - у раёнах актыўнага яраўтварэння.

Каэфіцыент натуральнай абароненасці характарызуе, з аднаго боку, разнастайнасць прыродна-антрапагенавага ландшафту (чым размаіцей ландшафт, тым больш ён устойлівы), з другога - узаемны ўплыў розных відаў земляў адзін на аднаго (чым бліжэй стан земляў да натуральнага, тых прыхільней яе ўплыў на атачальную тэрыторыю).

Лікавыя значэнні каэфіцыента натуральнай абароненасці: для забудаваных і парушаных земляў - 0.1, для ворных земляў - 0.3, палепшаных лугавых земляў і садоў - 0.6, натуральных лугавых і іншых земляў - 0.8, для астатніх відаў земляў - 1.

Адзначым, што, прыкладам, высокая ступень натуральнай абароненасці зусім не мяркуе такі ж ровень экалагічнай стабільнасці тэрыторыі. Ці пры роўнай дзелі земляў экалагічнага каркаса тэрыторыі могуць значна адрознівацца па паказніку стабільнасці, прыкладам, з-за розніцы ў плошчы хмызнякоў [5]. Таму пры аналізе і ацэнцы скарыстаны ўсе тры паказніка, прытым агульны ровень экалагічнага стану тэрыторыі вызначаўся, зазвычай, горшым з іх (правіла Лібіха).

Прыкладам, паказнікі антрапагенавай ператворанасці тэрыторыі раёнаў у межах асобных абласцей адрозніваюцца адзін ад аднаго ў 2.5-3 разу. У Брэсцкай вобласці, прыкладам, дзель земляў прыроднага каркаса ў агульным плошчы земляў у Столінскім раёне - 71.2%, а ў Жабінкаўскім - 29.3%. Па гэтым паказніку сітуацыя ў трох раёнах з 16 па вобласці ацэньваецца як неспрыяльная, у васьмі - як спрыяльная і ў пяці - як сярэдняя. Экалагічная стабільнасць тэрыторыі неспрыяльная вужы ў пяці раёнах, натуральная абароненасць - сямі. Агульная ацэнка: у пяці раёнах Брэсцкай вобласці (Ганцавіцкі, Івацэвіцкі, Лунінецкі, Маларыцкі, Столінскі) - спрыяльны экалагічны стан тэрыторыі, у пяці (Баранавіцкі, Жабінкаўскі, Іваноўскі, Камянецкі, Кобрынскі) - неспрыяльнае, у астатніх - на узроўні сярэдняга.

Такая ж дыферэнцыяцыя экалагічнага стану ў разрэзе раёнаў характэрная і для іншых абласцей. У цэлым па абласцях асобныя паказнікі і агульная ацэнка больш аднастайныя. Так, стан тэрыторыі ( у сярэднім) усіх абласцей і краіны ў цэлым з'яўляецца спрыяльным па антрапагенавай ператворанасці. Натуральная абароненасць тэрыторыі ацэньваецца як «сярэдняя» толькі ў Брэсцкай і Гомельскай вобласці, у астатніх абласцях сітуацыя неспрыяльная.

Экалагічная стабільнасць тэрыторыі і агульная ацэнка яе экалагічнага стану ў Гарадзенскай, Мінскай і Магілёўскай абласцях нездавальняльныя і ў цэлым па Рэспубліцы Беларусь - на сярэднім узроўні. Пры гэтым у групе з неспрыяльным экалагічным станам тэрыторыі знаходзяцца 29 раёнаў, у групе са спрыяльным станам - 64 раёна.

Ацэнка экалагічнай сітуацыі і выяўленне неспрыяльных раёнаў (з наступнай яе дыферэнцыяцыяй па тэрыторыі кожнага з іх) дазваляе планаваць адпаведныя імпрэзы па аптымізацыі землекарыстання [5].

Глава 3. Прыродны стан і гаспадарчае выкарыстанне зямель Докшыцкага і Касцюковіцкага раёнаў

.1 Характарыстыка Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці

Докшыцкі раён - адміністрацыйная адзінка на паўднёвым захадзе Віцебскай вобласці. Раённы цэнтр - г. Докшыцы.

Часам народзінаў горада прынята лічыць дату, пад якой ён упершыню згадваецца ў летапісах. На жаль, гісторыя не данесла да нас дакладную дату заснавання Докшыцаў. Першыя звесткі аб горад знойдзены ў грамаце вялікага князя Вітаўта (1407 г), дзе згадваюцца сяляне-даннікі «doxyczahe». Даннікі з Докшыцаў перадаваліся віленскаму ваяводу Войтеху Манівіду. Пасля рэформы 1565-1566 гг. землі сучаснага раёна ўвайшлі ў склад Мінскага павета. Пасля 2-га падзелу Рэчы паспалітай напачатку 1793 года Докшыцкая зямля апынулася ў складзе Расійскай імперыі. Заміж ваяводстваў была ўтворана Мінская губерня з шэрагам паветаў, сярод якіх у траўні 1793 года з'явіўся і Докшыцкі павет.

У 1795 годзе Докшыцы атрымалі статус горада, а 21 студзеня 1796 года - герб. Аднак у 1797 годзе яе тэрыторыя была падзелена паміж суседнімі Барысаўскім і Вілейскім паветамі, а горад ізноў стаў мястэчкам. Па перапісу насельніцтва 1897 года на тэрыторыі раёна жыло 125 725 чалавек. Пасля Рыжскай мірнай дамовы 1921 года савецка-польская мяжа падзяліла раён напалову, частка яго апынулася ў Заходняй Беларусі ў складзе Вілейскага ваяводства Дзісненскага павета. Частка раёна, што ўваходзіла ў склад БССР, 17 ліпеня 1924 года з'ядналася ў Бягомльскі раён Барысаўскай акругі. Раён быў падзелены на 9 сельсаветаў. На працягу 1930-х гадоў некалькі разоў змяняўся статус раёна і статус раённага цэнтра. 27 верасня 1938 года Бягомль стаў гарадскім мястэчкам, сельскі Савет рэарганізаваны ў пасялковы. У снежні 1939 года - студзені 1940 г. каля Бягомльскага раёна Мінскай акругі быў утвораны Докшыцкі раён Вілейскай акругі. 20 студзеня 1960 года Бягомльскі раён перададзены Докшыцкаму і Лепельскаму раёну. 6 студзеня 1965 года пашырэлі межы Докшыцкага раёна, якія захоўваюцца і сёння.

Такім чынам сучасны Докшыцкі раён мае ў сваі складзе 2239 квадратных кіламетраў. Адлегласць паміж крайнімі кропкамі поўначы і поўдня - 55 кіламетраў, усходу і захаду - 75. 46 адсоткаў тэрыторыі займаюць лясы. Мяжуе з Пастаўскім, Глыбоцкім, Вушацкім, Лепельскім раёнамі, а таксама з Мінскай вобласцю.

Усходняя частка раёна знаходзіцца ў межах Верхне-бярэзінскай, заходняя - Нарачано-Вілейскай нізін, на поўначы ляжыць Свянцянскія грады, на поўдні - Мінскае ўзвышша. Найвышэйшая кропка раёна - 264.4 м - каля в.Лусцічы. Сярэдняя тэмпература студзеня -7.2 З, ліпеня 17.2 З. За год вывальваецца 623 мм ападкаў. У раёне бяруць пачатак і цякуць рэкі Бярозіна, якая ўпадае ў Дняпро, Вілія - прыток Нёмана, Пяня і Сэрвач. Тут 11 азёр, найбуйныя Сэрвач, Плыўна, Ольшыца, Медзазол. Лясістасць раёна 47%. На тэрыторыі знаходзіцца частка Беразінскага біясфернага запаведніка, займае 40204 гектара ці 18 адсоткаў ад агульнага плошчы. Створаны рэспубліканскія гідралагічныя заказнікі Верхне-вілейскі, Галубіцкая пушча, Сэрвач.

У цэлым прыродныя ўмовы раёна дзякуючы спалучэнню разнаякага рэльефу, лясных масіваў (52,5% тэрыторыі) і паўсюднаму распаўсюджванню азёр (11 азёр), з аднаго боку, забяспечваюць яго высокую рэкрэацыйную прывабнасць, з іншага боку, ускладняюць яго сельскагаспадарчае выкарыстанне.

Раён валодае мінеральна-сыравіннымі, зямельнымі, ляснымі і воднымі рэсурсамі.

Асноўнымі мінеральна-сыравіннымі рэсурсамі раёна, што маюць прамысловае значэнне, з'яўляюцца будаўнічыя пяскі, гліны і суглінкі, пяскі і пясчана-жвіровыя адклады, торф і сапрапель, мінеральныя воды.

Раён прыналежыць да катэгорыі раёнаў, што характарызуюцца высокай забяспечанасцю жвірова-пясчаным матэрыялам, - 40,1 млн. кубічных метраў (далей - куб.м). Ёсць радовішча цаглянай сыравіны "Варганы" пры запасах 1425 тыс.куб.м, што складае 21,5% ад выведаных запасаў цаглянай сыравіны вобласці.

У мястэчку Круляўшчызна ёсць два тарфяных радовішча - "Рамжына", "Жураўлёўскае" з запасамі 500 і 4167 тыс. тон торфу.

У раён уваходзяць гарадскі пасёлак Бягомль і 276 сельскіх населеных пунктаў. Адміністрацыйна падзяляецца на 10 сельсаветаў. Райцэнтр - горад Докшыцы, размешчаны ў вытокаў ракі Бярозіна ў 211 км ад Віцебска і ў 156 км ад Мінска, а таксама ў 12 км ад чыгуначнай станцыі Параф'янава на лініі Полацк - Маладзечна. На 1 студзеня 2014 года на тэрыторыі раёна жыло 24,5 тысяч чалавек, у тым ліку ў горадзе Докшыцы - 6,8 тысяч, у г.п. Бягомль - 2,6 тысячы, у сельскай мясцовасці - 15,0 тысячы чалавек.

Вядучай галіной народнагаспадарчага комплексу раёна з'яўляецца сельская гаспадарка. Яго прадстаўляюць 10 сельскагаспадарчых прадпрыемстваў.

Па тэрыторыі раёна праходзяць чыгункі Полацк - Маладзечна, Круляўшчына - Глыбокае. Праз Докшыцы праходзіць рэспубліканская дарога Р3 (Лагойск - Глыбокае- мяжа Латвіі), Р29 (Вушачы- Вілейка) і Р86 (Багушэўск (ад М8) - Лепель- Мядзел). Ёсць рэгулярнае аўтобуснае паведамленне з Мінскам, Віцебскам і іншымі гарадамі Беларусі. Транспартныя паслугі аказваюць ААТ «Лепельскае АТП №14», аўтабаза райпо, дзве чыгуначныя станцыі - Круляўшчызна і Парафьянаў.

.2.Землекарыстанне ў Докшыцкім раёне Віцебскай вобласці

Агульная плошча земляў Докшыцкага раёна складае 223761 га. Як я адзначаў вышэй, амаль палову раёна займаюць лясныя землі - 112697 га. Сельскагаспадарчыя землі складаюць - 78353 га. Вялікая колькасць азёраў і рэк паўплывала на плошчу земляў пад пад воднымі аб'ектамі - 4051 га. Амаль удвойчы больш земляў, пакрытых дрэўна-хмызняковай расліннасцю - 8832 га. Дарожная сетка нядрэнна развіта - 4747 га. Землі пад вуліцамі і іншымі месцамі агульнага карыстання займаюць - 542 га, пад забудовай - 1822 га, парушаных - 3 га, невыкарыстоўваных - 764 га, іншых - 2838 га.

Рацыянальнае выкарыстанне глебава-зямельных рэсурсаў немагчыма без стараннага ўліку прыродна-экалагічных умоў для вядзення сельскагаспадарчай вытворчасці. Гэтым патрабаванням найбольш поўна адказвае глебава-экалагічнае раянаванне, пры якім улічваецца не толькі характар глебавага покрыва, але і іншыя фактары, што вызначаюць прадукцыйную здольнасць глеб. Такое раянаванне было праведзена ў РУП «Інстытут глебазнаўства і аграхіміі» (Нацыянальны атлас Беларусі, 2002). Асноўнай таксанамічнай адзінкай гэтага раянавання з'яўляецца глебава-экалагічны раён (ГЭР), які характарызуецца параўнальнай аднастайнасцю ўмоў (характар глебавага покрыва - тып глеб, ступень звільгатнення, грануламетрычны склад глебаўтваральных і падсцілаючых парод; рэльеф тэрыторыі, агракліматычныя ўмовы, агратэхналагічны стан земляў - эразіяванасць, завалуненасць, сярэдні памер апрацоўваных пляцовак; прыдатнасць глеб пад розныя культуры) для вядзення сельскагаспадарчай вытворчасці.

Адрозненні прыродна-экалагічных умоў, паказаных вышэй, абумовілі і розныя ацэнкавыя балы ўрадлівасці глебавага покрыва гэтых раёнаў. Аналіз матэрыялаў першага тура кадастравай ацэнкі земляў, групоўка адміністрацыйных раёнаў і гаспадарак па бале ўрадлівасці глеб у межах ГЭР дазволілі ўсталяваць іх бальную ацэнку (табліца). Балы ўрадлівасці глеб усталёўваліся як па шкале (выточныя), так і з улікам папраўкавых каэфіцыентаў на неспрыяльныя фактары вядзення сельскагаспадарчай вытворчасці (фактычныя). Фактычныя ж балы істотна адрозніваюцца ад выточных. Вилейско-Докшицкий ГЭР мае наступныя значэнні: выточны бал - 50,8 і фактычны - 29,7 балы.

Зараз разгледзім

Не гледзячы на адносна невялікі адсоткавы паказнік сельскагаспадарчых земляў у адносінах да агульнай плошчы земляў і невялікі фактычны бал земляў паводле ГЭР, на тэрыторыі раёна функцыянуе 6 камунальных ўнітарных сельскагаспадарчых прадпрыемстваў і 5 адкрытых акцыянерных таварыстваў.

Так сама на тэрыторыі раёна зарэгістраваны фермерскія гаспадаркі. Менавіта іх я жадаю разглядзець, бо мне здаецца гэта вельмі перспектыўная форма гаспадаркі і больш прадукцыйная, чым дзяржаўная. На 1 студзеня 2014 года фермерскія гаспадаркі раёна мелі ва ўласнасці 708 гектараў зямлі, з якіх 507 - ворнай. Займаюцца ў асноўным раслінаводствам і часткова жывёлагадоўляй.

Сялянская фермерская гаспадарка “Мацкевіча” знаходзіцца на тэрыторыі Бярэзінскага сельскага Савета. Вялікі аб’ём работ выконвае ў кірунку вырашэння жыццёва важных сацыяльных праблем рэгіёна. А гэта - выдзяленне транспарту для апрацоўкі прысядзібных надзелаў і нарыхтоўкі кармоў для ўласнага пагалоўя, зімой - чыстка дарог ад снегу, летам - іх абкошванне і добраўпарадкаванне населеных пунктаў. Мае магчымасць усіх жадаючых забяспечыць агароднінай і прадукцыяй жывёлагадоўлі. Рэалізуе ў вялікай колькасці дзяржаве малако. Зараз фермер заняўся распрацоўкай пустуючых зямель, згодна з адпаведнымі тэхналогіямі.

Не толькі на тэрыторыі Бягомльскага сельскага Савета, але і ў раёне добра вядома фермерская гаспадарка “Брадок”, дзе гаспадарыць былы настаўнік фізкультуры Леанід Юхнавец. Да нядаўняга часу ён быў запатрабаваны як прадавец свініны, бо гадаваў свіней. Апрача таго, займаецца раслінаводствам і вырошчвае зерневыя і прапашныя культуры. Мае сваю пілараму. Жыхары Брадка, Бягомля і навакольных вёсак мелі магчымасць тут працаўладкавацца. Дванаццаць чалавек з’яўляюцца пастаяннымі наёмнымі работнікамі, якія атрымліваюць зарплату і карыстаюцца сацыяльным пакетам.

Улюбёна, з пачуццём адказнасці да зямлі-карміцелькі ставіцца гаспадар-фермер з Бярозаўкі Віктар Корсак. Пачынаў гэту дзейнасць гадоў 15 таму, калі фермерства рабіла першыя крокі. Цяжкасці ў ажыццяўленні задуманага адчуваліся доўга, але напорысты і працавіты Віктар не мог спыніцца на паўдарозе. Зараз у яго ў памочніках сын і два наёмныя работнікі. Вялікі аб’ём работ выконвае з дапамогай тэхнікі. Трымаць яе ў належным парадку - справа ўласнага гонару Корсака. Добры прыбытак мае фермер і ад гадоўлі кароў мясной пароды.

Найбольшую фермерскую тэрыторыю ў раёне займае “Лайкпол-АГРА”, якую ўзначальвае Юзэф Касцюк. У 2014 тут павялічылі плошчу пад агародніну за кошт 200 гектараў КУП “Докшыцкі”, на якіх пасадзілі капусту, буракі, бульбу… І, зразумела, сутыкнуліся з пэўнымі цяжкасцямі. Асабліва адчулася гэта ў перыяд уборкі ўраджаю. Тым не менш, вырашчанае ўбралі. Забяспечылі агароднінай маламаёмных жыхароў раёна, дзіцячыя садкі, бальніцы. Увесь раён на працягу ягаднага сезона карыстаўся паслугамі фермера ў набыцці ягад, а школьнікі былі забяспечаны работай. Фермер настойліва імкнецца перадаць свае веды дзецям, навучыць іх працаваць на зямлі. І я лічу гэта вельмі добрым, бо з кожным годам у сельскай гаспадарцы становіцца ўсё меньш работнікаў.