ект даследавання: фразеалагічная адзінка.
Прадмет даследавання: фразеалагічныя адзінкі ў рамане І. Шамякіна "Вазьму твой боль".
Мэта курсавой работы: аналіз фразеалагічных адзінак, класіфікацыя фразеалагізмаўпаводле семантычнай злітнасці кампанентаў, паводле граматычнай класіфікацыі фразеалагізмаў, паводле сінтаксічнай структуры, разгледзець мнагазначнасць і аманімію фразеалагізмаў, варыянтнасць і сінанімію, антанімічнасць і стылістычную дыферанцыяцыю фразеалагізмаў;
Задачы дыпломнай работы:
-вывучыць літаратурныя крыніцы па дадзенай тэме ;
вылучыць фразеалагічныя адзінкі ў рамане;
вылучыць групы фразеалагічных адзінак паводле семантычнай злітнасці кампанентаў, паводле граматычнай класіфікацыі фразеалагізмаў, паводле сінтаксічнай структуры, разгледзець мнагазначнасць і аманімію фразеалагізмаў, варыянтнасць і сінанімію, антанімічнасць і стылістычную дыферанцыяцыю фразеалагізмаў;
даць кароткае тлумачэнне фразеалагічным адзінкам.
Вынікі : асноўныя вынікі працы могуць быць выкарыстаны для далейшых даследаванняў фразеалогіі. Праца складаецца з уводзін, дзвюх частак, заключэння, спісу выкарыстанай літаратуры.
Змест
Уводзіны
1. Агульныя звесткі пра фразеалагізмы
.1 Фразеалогія, яе прадмет
.2 Агульная характарыстыка і азначэнне фраземы (фразеалагізма)
2. Групы фразеалагічных адзінак у рамане І. Шамякіна "Вазьму твой боль"
.1 Фразеалагізмы паводле суаднесенасці з часцінай мовы
.2 Фразеалагізмы паводле семантычнай злітнасці кампанентаў
2.3 Фразеалагізмы паводле сінтаксічнай структуры
.4 Мнагазначнасць і аманімічнасць у фразеалогіі
.5 Варыянтнасць і сінанімія фразеалагізмаў
.6 Антанімія фразеалогіі
.7 Стылістычная дыферэнцыяцыя фразеалагізмаў
Заключэнне
Спіс выкарыстанай літаратуры
Уводзіны
"Выразы, якія традыцыйна перадаюцца з пакалення ў пакаленне, са старажытных часоў засяроджвалі ўвагу філолагаў. У слоўніках і зборніках фіксаваліся і тлумачыліся галоўным чынам у стылістычных мэтах "хадзячыя выразы", сэнс якіх звычайна не выцякаў са значэнняў слоў, якія складаюць гэтыя выразы, але якія тым не менш зяўляліся меткамі, эмацыянальна-вобразнымі сродкамі выражэння думкі" [1, с.10].
Фразеалогія - адна з маладых галін. Яна сфарміравалася параўнальна нядаўна - у 40-я гады 20-га ст. Фразеалагізмы пад рознымі назвамі сцісла разглядаліся ў рамках лексікалогіі. У сучасным мовазнаўстве фразеалогія займае ўсё больш трывалыя пазіцыі. Як лінгвістычная дысцыпліна яна зяўляецца адным з раздзелаў агульнага мовазнаўства.
"Фразеалогія, як і іншыя лінгвістычныя дысцыпліны, мае свой абект вывучэння, узбагачае мовазнаўства як тэарэтычна, так і практычна. Так, тэарэтычнае вывучэнне фразеалагічных зяў можа ўнесці істотныя карэктывы ў нашы ўяўленні аб мове як сістэме, аб гістарычным развіцці яе слоўнікавага складу, аб тыповых моўных канструкцыях і г.д. Кожная галіна мовазнаўства мае магчымасць чэрпаць з фразеалогіі ідэі, выкарыстоўваць яе дасягненні і метады. У аснове фразеалогіі, як і ў аснове іншых лінгвістычных дысцыплін, знаходзяцца назіранні над спалучальнасцю моўных адзінак, якую можна разглядаць як аснову асноў моўных зяў. Практычнае значэнне фразеалогія набывае асабліва ў лексікаграфічнай працы, методыцы навучання мове" [2, с.3].
Паўсядзённая мова не ўключае ўвесь арсенал выразных сродкаў, якія існуюць у мове, што адбіваецца на яе якасці. Неабходна правільнае ўжыванне гэтых мастацкіх сродкаў, бо іх недарэчнае ці няправільнае выкарыстанне робіць мову не толькі беднай, але і стылістычна непісьменнай.
Актуальным уяўляецца зварот да недаследаванай тэмы - аналізу асаблівасцей такога выразнага сродку, як фразеалагічны зварот.
Дарэчы ўжытыя фразеалагізмы ажыўляюць і ўпрыгожваюць як вусную мову, так і літаратурныя творы.
У сваёй працы рускі даследчык фразеалогіі М. Шанскі адзначыў: "Узнікненне фразеалогіі рускай мовы як лінгвістычнай дысцыпліны адносіцца да 40-х гадоў 20 стагоддзя і звязана з іменем В. Вінаградава [4]. Менавіта ім у шэразе прац гэтага часу былі пастаўлены і вырашаны некаторыя пытанні агульнага характару, якія дазвалялі стварыць базу для вывучэння ўстойлівых спалучэнняў слоў сучаснай рускай літаратурнай мовы.Пасля зяўлення прац па фразеалогіі В. Вінаградава[4] фразеалагічныя звароты сталі прадметам пільнай увагі і ўсебаковага вывучэння з боку ўсіх, хто цікавіцца пытаннямі лексікі сучаснай рускай мовы і стылістыкі мастацкай мовы"[3, с.7].
У свет выйшла вялікая колькасць прац, прысвечаных вывучэнню канкрэтнага фразеалагічнага матэрыялу, асабліва шмат кандыдацкіх дысертацый па фразеалогіі таго ці іншага пісьменніка.
Узнікненне і даследаванне беларускай фразеалогіі непасрэдна звязана з гісторыяй узнікнення і вывучэння рускай фразеалогіі.
За апошнія дзесяцігоддзі беларуская фразеалогія сфарміравалася як асобны раздзел мовазнаўства і дасягнула немалых поспехаў: выдадзена больш дзесяці манаграфій, слоўнікаў, вучэбных дапаможнікаў, абаронена шэраг дысертацыйных прац, апублікаваны шматлікія артыкулы.
А. С. Аксамітаў адзначыў: "Фразеалагізмы - яркі стылістычны сродак мовы. Выкарыстанне ўстойлівых зваротаў у мастацкай літаратуры надае апісанню экспрэсіўна-эмацыянальную выразнасць: большасць фразеалагізмаў мае дадатковае адценне ў параўнанні з адпаведнымі словамі і свабоднымі словазлучэннямі.
Фразеалагізмы - адзін з выразных сродкаў стварэння мастацкага вобраза, моўна-стылістычнай характарыстыкі герояў.
Фразеалагізмы могуць быць сродкам стварэння іроніі, гумару, каламбураў, заснаваных на сутыкненні двух фразеалагізмаў або фразеалагізма і свабоднага словазлучэння.
Фразеалагізмы выступаюць як яркі стылістычны сродак і тады, калі выкарыстоўваюцца з замацаванымі за імі формай і зместам. Аднак пісьменнікі не абмяжоўваюцца толькі традыцыйным выкарыстаннем фразеалагізмаў, а творча абнаўляюць іх [2, с.7].
Прыёмы індывідуальна-аўтарскага абнаўлення агульнанародных фразеалагізмаў залежаць ад кантэксту, ідэйна-стылістычных задач пісьменніка.
"Для таго каб мова магла выконваць камунікатыўныя функцыі, яна абавязкова павінна складацца з фанем, лексем і падпарадкоўвацца граматычным правілам, па якіх фарміруюцца камунікатыўныя адрэзкі мовы - сказы. Акрамя таго, на пэўным узроўні яе развіцця выпрацоўваецца яшчэ адзін моўны тып - устойлівыя слоўныя комплексы, фразеалагічныя адзінкі, якія, як і лексемы, служаць мэтам намінацыі. Прычына ўзнікнення ўстойлівых слоўных комплексаў звязана з інфармацыйнымі асаблівасцямі мовы як сродку камунікацыі. Нярэдкія выпадкі, калі фразеалагізм -адзіны выразнік таго ці іншага паняцця або факта рэчаіснасці і не мае аднаслоўнага эквіваленту.
Камунікатыўнасць не зяўляецца адзінай прычынай утварэння фразеалагічных адзінак. Адлюстроўваючы зявы розных бакоў жыцця, уяўленні, погляды і перакананні народу, фразеалагічныя адзінкі характарызуюць і самі гэтыя зявы. Фразеалагізмы нароўні са словамі зяўляюцца асноўнай часткаймоватворчага фонду, таму мова як камунікатыўны сродак не можа абысціся без іх.
У нашы дні фразеалогія як самастойны раздзел мовазнаўства займае значнае месца сярод лінгвістычных дысцыплін, ляжаць назіранні над спалучальнасцю моўных адзінак, дзе семантычная прырода зяўляецца пераважаючай.
Семантычныя асаблівасці слоў-кампанентаў фразеалагізма ў спецыфічных (несвабодных) умовах іх рэалізацыі складаюць абект фразеалогіі: страта словамі семантычнай самастойнасці, унутраная залежнасць паміж імі і вынікаючая адсюль абмежаванасць іх спалучальнасці. Пры вызначэнні абекта фразеалогіі, акрамя семантычнага, неабходна ўлічваць таксама граматычны і лексічны аспекты. Такая акалічнасць выклікана ў першую чаргу адрозненнямі паміж граматычным значэннем складаючых фразеалагізм словаформ і яго агульным значэннем, адрозненнямі паміж словам і фразеалагізмам, супярэчнасцямі паміж паўнатой парадыгмы сабодных словазлучэнняў і ўшчэрбнасцю парадыгмы фразеалагізма.
Адным з галоўных пытанняў у вызначэнні абекта фразеалогіі зяўляецца пытанне аб прыкмеце, якая абмяжоўвае фразеалагічную адзінку ад свабоднага словазлучэння. В. У. Вінаградаў [4], які адным з першых даў тэарэтычнае абгрунтаванне фразеалогіі як самастойнай лінгвістычнай дысцыпліны, вылучыў тры тыпы фразеалагічных адзінак па ступені семантычнай спаянасці і структурнай непадзельнасці кампанентаў, якія адрозніваюцца ад свабодных камбінацый слоў.
Асноўнай уласцівасцю фразеалагічнай адзінкі, якая адмяжоўвае яе ад свабоднага злучэння слоў, зўляецца ўзнаўляльнасць. На яе падставе
М. М. Шанскі [3] ўключае ў фразеалагічны склад таксама выразы, якія ўзнаўляюцца ўзнаўляльнымі ўстойлівымі злучэннямі слоў з нефразеалагічным значэннем.
Уключэнне гэтых адзінак у фразеалагічны склад прывяло да разумення фразеалогіі ў шырокім сэнсе ў процілегласць яе разуменню ў вузкім сэнсе. Фразеалогія ў вузкім сэнсе мае на ўвазе толькі так званыя фраземы (фразеалагічныя зрашчэнні, фразеалагічныя адзінствы і фразеалагічныя злучэнні), якія выступаюць у сказе як самастойныя члены. Нягледзячы на тое, што ў апошні час прадметам фразеалагічных даследаванняў усё часцей становяцца ўстойлівыя фразы, лагічная субардынацыя паміж фразеалогіяй у вузкім сэнсе і фразеалогіяй у шырокім сэнсе застаецца даволі заблытанай. Супярэчнасць заключаецца ў тым, што дагэтуль не вылучана прыкмета, на падставе якой вузкае разуменне абекта фразеалогіі звязваецца з яе шырокім разуменнем [2, с.8].
Такім чынам, на падставе вызначаных прыкмет фразеалагізм разглядаецца як функцыянальна самастойная адзінка мовы, суадносная з лексічнай адзінкай (словам). Таму вывучэнне фразеалагічнага складу мяркуецца ў такім жа плане, у якім слова вывучаецца ў лексікалогіі, пры дапамозе адзначаных вышэй аспектаў, якія ўзаемазвязаны і ўзаемадзейнічаюць паміж сабой.
У сваёй працы "Фразеалогія сучаснай рускай мовы" М. Шанскі дае наступнае вызначэнне: "Фразеалагічны зварот - гэта ўзнаўляльная ў гатовым выглядзе моўная адзінка, якая складаецца з дзвюх ці больш ударных кампанентаў слоўнага характару, што фіксуецца (г.зн. пастаянная) па свайму значэнню, зместу і будове".Лінгвіст мяркуе, што асноўнай уласцівасцю фразеалагічнага звароту з'яўляецца яго ўзнаўляльнасць, бо "фразеалагізмы не ствараюцца ў працэсе гаворкі, а ўзнаўляюцца як гатовыя цэласныя адзінкі". Для фразеалагізмаў характэрна ўзнаўляльнасць іх у гатовым выглядзе з замацаваным і строга фіксаваным цэласным значэннем, складам і структурай. Фразеалагізмы з'яўляюцца значнымі моўнымі адзінкамі, для якіх характэрна ўласнае значэнне. Фразеалагічны зварот складаецца з адных і тых жа кампанентаў, якія размяшчаюцца адзін за адным у строга ўсталяваным парадку. У некаторых фразеалагічных зваротах адзначаецца рознае размяшчэнне кампанентаў: згарэць ад сораму - ад сораму згарэць, аднак у такіх фразеалагізмах месцазнаходжанне ўтвараючых іх слоў замацавана ў дзвюх аднолькава магчымых варыянтных формах. Фразеалагізмы адрознівае непранікальнасць структуры [3,с.27]".
М.М.Шанскі разгледзеў адрозненні фразеалагічных зваротаў ад свабодных словазлучэнняў. Фразеалагічныя звароты вызначаюць узнаўляльнасць, цэласнасць значэння, устойлівасць складу і структуры, і, як правіла, непранікальнасць структуры. Адрозненні фразеалагічных зваротаў ад слоў, як лічыў навуковец, наступныя: словы складаюцца з элементарных значных адзінак мовы, марфем, а фразеалагізмы - з кампанентаў слоўнага характару, словы выступаюць як граматычна адзінааформленыя ўтварэнні, а фразеалагізмы - граматычна асобнааформленыяўтварэнні. Такім чынам, фразеалагізмы маюць "характэрны набор дыферэнцыяльных прыкмет:
) гэта гатовыя моўныя адзінкі, якія не ствараюцца падчас зносін, а ўзнікаюцьз памяці цалкам;
2) гэта моўныя адзінкі, для якіх характэрна сталасць у значэнні, складзе і структуры (аналагічна асобным словам);
) у акцэнталагічным стаўленні гэта такія гукавыя комплексы, у якіх складаючыя іх кампаненты маюць два (ці больш) асноўныя націскі;
) дзеляццана ўтварэнні, кампаненты якіх усведамляюцца размоўнымі як словы" [3, с.27].
Фразеалагізмы павінны валодаць усёй сукупнасцю паказаных прыкмет, якія адрозніваюць іх ад свабодных спалучэнняў і слоў.
Асноўнымі задачамі фразеалогіі ў галіне вывучэння сучаснай фразеалагічнай сістэмы мовы з'яўляюцца:даследаванне семантычных і граматычных асаблівасцей фразеалагічных адзінак, якія адмяжоўваюць апошнія, з аднаго боку, ад свабодных словазлучэнняў (белая фарба, але белая варона) і сінтаксічна непадзельных (два хлопчыкі, тры дзяўчынкі, але за блізкі свет), а з іншага боку, ад асобных слоў у розных граматычных формах; выяўленне асноўных тыпаў фразеалагічных адзінак і прынцыпаў іх размежавання паміж сабою; усталяванне прычын узнікнення асноўных крыніц папаўнення і шляхоў развіцця фразеалагічных адзінак; характарыстыка фразеалагічных адзінак па іх прыналежнасці да розных стыляў мовы.
Даследаванне фразеалагічных адзінак можна праводзіць на матэрыяле многіх твораў беларускіх пісьменнікаў.
Беларускі літаратуразнавец Сцяпан Майхровіч адзначыў: "Шамякіну-раманісту ўласцівыя шырокі творчы размах і вострае адчуванне часу, глыбіня сацыяльнага зместу, які выяўляецца ў філасофскім абагульненні тыповых зяў сучаснага жыцця. Па сваёй выразнай сюжэтнай структуры, яснасці паэтычнай ідэі і прастаце мастацкай формы, па эмацыянальнаму каларыту вобразных сродкаў, нарэшце, па высокай стылістычнай культуры творы І. Шамякіна радуюць чытача сваім суровым рэалізмам, праўдай жыцця, сваім сцвярджальным духам" [5, с.41].
Крытык Віктар Каваленка, які даследаваў мастацкі твор І. Шамякіна "Вазьму твой боль", пісаў: "Сапраўдны мастацкі твор, незалежна ад тэмы, дыхае сучаснасцю, але адназначна і іншае: літаратурныя карціны жыцця народа маюць асаблівую ўладу над чытачом. Гэта яны пабуджаюць людзей з нецярплівасцю гартаць старонкі кніг у тралейбусах і трамваях па дарозе дадому і на працу, такую кнігу раяць прачытаць сябрам і знаёмым, а змест яе абмяркоўваюць на перапынках на абед і пры выпадковай сустрэчы. Пра яе спрачаецца крытыка. Менавіта такі лёс раманаў, многіх аповесцей і апавяданняў І.Шамякіна.Не выключэннем зяўляецца раман "Вазьму твой боль" - твор аб нашых сучасніках, людзях сённяшняй вёскі. У цэнтры аўтарскай увагі апавяданне пра лёс таго пакалення беларусаў, якое ў час вайны было дзецьмі і якое яна асіраціла. Але і дагэтуль ваенная трагедыя адгукаецца ў жыцці людзей і нярэдка ломіць іх шчасце, як вось зламала, разбіла яна шчасце Івана Батрака, галоўнага героя рамана[6, с.5]".
Раман "Вазьму твой боль" - твор, які вызначаецца агульнаўжывальнай лексікай, а месцамі ўжываюцца і грубыя, лаянкавыя словы. У творы сустракаецца шмат фразеалагізмаў, розных па тыпах і структуры, якія спрыяюць стварэнню яркай моўнай характарыстыкі герояў.
1. Агульныя звесткі пра фразеалагізмы
.1 Фразеалогія, яе прадмет
Пачатак фарміравання фразеалогіі як лінгвістычнай дысцыпліны ў еўрапейскім мовазнаўстве паклаў французскі лінгвіст Шарль Балі, які ў "Французскай стылістыцы" даў разгорнутую класіфікацыю фразеалагічных адзінак. Пасля зяўлення гэтай працы пачалося плённае вывучэнне фразеалагічных адзінак Вінаградавым В.У. [4], які дэталёва распрацаваў класіфікацыю паводле семантыкі. Сістэмнае вывучэнне беларускай фразеалогіі пачалося ў 50-я гады 20-га ст., што было выклікана ўкладаннем беларускіх слоўнікаў рознага тыпу. У гэты перыяд былі акрэслены асноўныя шляхі развіцця беларускай фразеалогіі, аднак яе межы як самастойнага раздзела мовазнаўства не былі яшчэ выразна вызначаны. У 60-я-70-я гады праводзілася актыўнае збіранне і вывучэнне фразеалагічнага складу беларускай мовы. У гэты час сталі зяўляцца даследаванні па фразеалогіі ў творах беларускіх пісьменнікаў.
У 70-я - 80-я гады праводзіліся даследаванні ў галіне беларускай гістарычнай фразеалогіі. Упершыню была зроблена спроба даць апісанне фразеалагічнага матэрыялу розных арэалаў беларускай мовы на гістарычным матэрыяле. Асабліва плённа беларуская фразеалогія пачала развівацца ў апошнія дзесяцігоддзі 20-га ст., калі зявіліся асобныя манаграфічныя даследаванні Аксамітава А.С. [2], Янкоўскага Ф.М [9].
Беларускія моваведы Кавалёва М. Т., Юрэвіч А. К., Янкоўскі Ф. М. адзначаюць, што "фразеалогію беларускай мовы разумеюць у шырокім і вузкім сэнсе слова. У вузкім сэнсе да фразеалогіі адносяцца толькі ўласныя фразеалагізмы, а ў шырокім сэнсе - устойлівыя выразы (прыказкі, прымаўкі, крылатыя словы і афарызмы.
Тэрмін "фразеалогія" паходзіць з мовы грэкаў (ад phrasis - выраз, зварот, logos - вучэнне, навука). Але яго нельга разумець літаральна як вучэнне, навука пра выразы, звароты; фразеалогія - такі раздзел мовазнаўства, які вывучае своеасаблівыя моўныя адзінкі - устойлівыя звароты з адзіным, цэласным значэннем, што не ствараюцца ў час гутаркі, а выкарыстоўваюцца як гатовыя : блізкі свет - далёка, сляпіцаю лезці ў вочы - назойліва прыставаць, невыносна дакучаць. Фразеалогія вывучае значэнне фразеалагічных адзінак, іх структуру, адносіны да слова і сінтаксічных адзінак (словазлучэння, сказа) тыпы фразеалагізмаў, ужыванне ў мове, паходжанне.
Тэрмін "фразеалогія" мае і другое значэнне: фразеалагічны запас (фонд) пэўнай мовы, яе фразеалагічныя адзінкі (фразеалогія беларускай мовы, фразеалогія ўкраінскай мовы і інш.).
У навуковым курсе сучаснай беларускай літаратурнай мовы, у навучальных дапаможніках фразеалогія разглядалася не як асобны раздзел мовазнаўства, а як пытанне ў раздзеле лексікалогіі. Гэта тлумачыцца тым, што фразеалогія вывучае надзвычай разнастайныя і вельмі складаныя адзінкі мовы, у якіх выяўляюцца выразныя супярэчнасці: яны і абядноўваюцца са словамі, і адрозніваюцца ад слоў, знешне супадаюць з сінтаксічнымі адзінкамі - словазлучэннем, спалучэннем, сказам - і істотна адрозніваюцца ад іх. Каб фразеалогія склалася як раздзел мовазнаўства, трэба было сабраць факты - фразеалагічныя адзінкі, апісаць і даследаваць іх, вылучыць, чым вызначаюцца яны сярод іншых моўных адзінак" [7, с.58].
Моўныя адзінкі, што вывучае фразеалогія, у лінгвістычнай літаратуры называюць па-рознаму. Часцей ужываюцца назвы фразеалагізм, фразема, фразеалагічная адзінка.
Паводле М. Шанскага, "фразеалогія ўяўляе сабой раздзел навукі пра мову, які вывучае фразеалагічную сістэму ў яе сучасным стане і гістарычным развіцці.
Абектам вывучэння фразеалогіі зяўляюцца фразеалагічныя звароты, г.зн. устойлівыя спалучэнні слоў, аналагічныя па сваёй узнаўляльнасці ў якасці гатовых і цэласных адзінак слоў. Такім чынам, у фразеалогіі вывучаюцца як устойлівыя спалучэнні слоў, семантычна эквівалентныя так і ўстойлівыя спалучэнні слоў, у семантычных і структурных адносінах, што ўяўляюць сабой сказы, г.зн. усе ўзнаўляльныя адзінкі без выключэнняў.
Прыналежнасць тых ці іншых утварэнняў да фразеалагічных зяў ці, насупраць, вывядзенне іх за межы фразеалагічных зваротаў абумоўліваецца не тым, намінатыўныя гэтыя адзінкі або камунікатыўныя, а тым, выводзяцца ці яны з памяці цалкам ці ствараюцца ў працэсе зносін.
Такое азначэнне абёму фразеалогіі як моўнай зявы і, такім чынам, прадмета фразеалогіі як лінвістычнай дысцыпліны падзяляецца ў цяперашні час большасцю моваведаў.
Асноўная задача, якая стаіць перад фразеалогіяй, ˗˗ пазнанне фразеалагічнай сістэмы мовы ў яе сучасным і гісторыі, у яе сувязях і ўзаемаадносінах з лексікай і словаўтварэннем, з аднаго боку, і граматыкай, з другога.
Вывучэнне фразеалагічных зваротаў, разам з паглыбленым і ўсебаковым аналізам багацця мовы, дазваляе вырашыць шэраг важных і цяжкіх пытанняў сумежнага характару, што тычацца значных адзінак мовы ў цэлым, характару семантыкі слова ў моўнай сістэме, суадносін сінтаксічнай спалучальнасці слоў і іх значэння, розных пытанняў словаўтварэння і этымалогіі, шэрагу праблем арфаграфіі, стылістыкі мастацкай мовы і мовы пісьменніка і г.д. Паколькі фразеалогія як моўная зява ўяўляе сабой не суму фразеалагічных зваротаў, а пэўную сістэму суадносных і ўзаемазвязаных са словамі і адна з другой адзінкамі, пастолькі ў пэўным раздзеле навукі пра мову фразеалагічныя звароты павінны вывучацца з самых розных бакоў" [3, с.12].
.2 Агульная характарыстыка і азначэнне фраземы (фразеалагізма)
Як і словы, фразеалагізмы - гатовыя моўныя адзінкі, якія не ўтвараюцца ў размове, гутарцы, пры пісьме, а ўзнаўляюцца як вядомыя таму, хто гаворыць, і таму, хто слухае, таму, хто піша, і таму, хто чытае. Інакш: фраземы - гатовыя моўныя адзінкі, вядомыя носьбітам той ці іншай мовы.
Фраземы - падзельныя адзінкі мовы, у якіх не меней як два кампаненты: горкі хлеб, абстраляны верабей, даць пытлю.
Фраземы - падзельна аформленыя моўныя адзінкі, сэнс якіх адзіны, цэласны. Інакш: у сэнсавых адносінах фраземы непадзельныя. Так, у фраземе як свет светам вылучаюцца тры кампаненты: як, свет, светам, але ў сэнсавых адносінах кампаненты не абазначаюць нейкіх прадметаў, дзеянняў. Фразема як свет светам мае адзіны цэласны сэнс спрадвечна, спакон вякоў.
Фраземы ў сінтаксічных адносінах - непадзельныя адзінкі. Так, у фраземехоць ты рэпу сей (Вушы ў яго - хоць ты рэпу сей.) займеннік ты - не дзейнік, як не выказнік сей, як не дапаўненне рэпу; уся фразема (вушы) хоць ты рэпу сей - выказнік (са значэннем вельмі брудныя, даўно мытыя, нямытыя).
Фраземы ўжываюцца ў кантэксце, спалучаюцца са словамі. Так, напрыклад, у прыведзеным ніжэй сказе фразема скакаць пад дудку ўжываецца са словамі пан: Больш за ўсіх працаваў фурман: ён махаў рукамі, аддаваў каманду, аж сам пан пачуў нейкі страх: скакаў пад фурманаву дудку (Я.Колас).
Фразема - гэта ўстойлівая, падзельна аформленая моўная адзінка, якая складаецца з кампанентаў, мае цэласнае значэнне, спалучаецца са словамі, непадзельная ў сінтаксічных адносінах [8, с.12].
2. Групы фразеалагічных адзінак
.1 Фразеалагізмы па суаднесенасці з часцінай мовы
Творчыя намаганні беларускіх фразеолагаў былі скіраваны ў асноўным на вывучэнне ўстойлівых зваротаў з семантычнага і стылістычнага боку. Што да граматычнага апісання фразеалагізмаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, то яно яшчэ не знайшло свайго месца ў спецыяльных навуковых выданнях. Гэтаму пытанню прысвечаны толькі адзінкавыя артыкулы, асобныя параграфы ў дапаможніках і падручніках. А між тым семантычная прырода фразеалагізмаў не можа быць дастаткова высветлена без асэнсавання іх граматычнай прыроды. "Назіраюцца заканамерныя, хоць і не заўсёды прамыя і аднатыпныя, суадносіны, - піша В. У. Вінаградаў, - паміж семантыкай таго ці іншага фразеалагічнага звароту і яго сінтаксічнай функцыяй, паміж семантычнымі варыянтамі таго ці іншага фразеалагізма і паміж дынамічнымі магчымасцямі яго сінтаксічнага прымянення, абумоўленымі яго граматычным ладам". Таму, як зазначае В. Т. Бандарэнка, "да ліку першачарговых і надзённых задач сучаснай фразеалогіі як лінгвістычнай дысцыпліны адносіцца даследаванне фразеалагічных абектаў з пункту гледжання іх адносін да часцін мовы: вызначэнне складу і абёму граматычных разрадаў фразеалагічных адзінак, апісанне іх семантычных і граматычных уласцівасцей. Справядлівым зяўляецца сцвярджэнне аб тым, што фразеалагічная марфалогія яшчэ не створана. Усё гэта вызначае неабходнасць даследавання цэлых семантыка-граматычных разрадаў фразеалагізмаў на марфалагічным і сінтаксічным узроўнях.
У фразеалогіі найбольш мэтазгоднай прызнаецца граматычная класіфікацыя фразеалагізмаў паводле суаднесенасці іх з часцінамі мовы. Пры такой класіфікацыі шматлікія фразеалагізмы на аснове агульных прымет абядноўваюцца ў асобныя семантыка-граматычныя разрады, суадносныя (назоўнікавыя, прыметнікавыя, дзеяслоўныя, прыслоўныя і іншыя звароты) або не суадносныя з часцінамі мовы, што садзейнічае сістэмнаму вывучэнню семантычных і граматычных асаблівасцей фразеалагізмаў [11, с.3].
Пытанне суадносін фразеалагічных адзінак і часцін мовы патрабуе разгляду ўсіх граматычных тыпаў фразеалагізмаў, якія арганізавана звязаны з усёй моўнай сістэмай і абектыўна адрозніваюцца адзін ад аднаго і ад астатніх адзінак мовы. У залежнасці ад характару фразеалагічнай абстракцыі, ступені ўстойлівасці і структуры кожная фразеалагічная адзінка па-рознаму праяўляе сваю здольнасць быць суаднесенай з той ці іншай часцінай мовы. Прычым чым вышэй семантычная злітнасць частак фразеалагічнай адзінкі, тым выразней яе функцыянальная блізкасць да слова як часціны мовы. Бліжэй за ўсё да слова знаходзяцца нязменныя фразеалагічныя адзінкі, якія надзелены фіксаванай граматычнай формай.
Каб вызначыць, функцыю якога члена сказа выконвае той ці іншы фразеалагізм, трэба дакладна ўстанавіць, да якой часціны мовы ён адносіцца, інакш кажучы, устанавіць яго семантыка-граматычнае значэнне. Рашаючым фактарам, які дазваляе вылучыць тыпы фразеалагічных адзінак у якасці часцін мовы, зяўляецца наяўнасць у іх высокай ступені фразеалагізацыі [2, с.80].
Суадносна з граматычнымі катэгорыямі слоў можна вылучыць шэсць груп фразеалагічных адзінак - назоўнікавыя, дзеяслоўныя, прыметнікавыя, прыслоўныя, прэдыкатыўныя, выклічнікавыя.
Назоўнікавыя фразеалагізмы абяднаны агульным значэннем прадметнасці.
Яны выступаюць назвай-характарыстыкай асобы:
Цвёрды арэх - чалавек з цвёрдым характарам [9, Т.2, с.276].
Дзед Качанок павесялеў, казаў, што Сталінград - цвёрды арэх, зломіць там Гітлер зубы [10, c.137].
Абазначаюць абстрактныя паняцці:
Белы свет - навакольная рэчаіснасць[9, Т.1, c.317].
<...> значыцца, канец, адгуляў Валодзя на белым свеце, збірайся ў апошнюю дарогу [10, с.172].
Той свет - замагільнае жыццё [9, Т.2, с.321].
Шчэрба ды і іншыя не могуць у абед не гаварыць пра зварот Шышкі, для вёскі гэта падзея - з "таго свету вярнуўся"... [10, с.68].
Трышкаў кафтан - цяжкае становішча [9, Т.2, с.361].
Трышкаў кафтан! Хітруга твой урач [10, с.90].
Удар судзьбы - гора, бяда [9, Т.2, с.437].
<...> і калі ў цёткі жыў да цябе, да ўсяго быў гатовы, да любых удараў судзьбы[10, c.128].
Дзеяслоўныя фразеалагізмы абядноўваюцца агульным значэннем дзеяння:
Вывесці на чыстую ваду - выкрыць (злачынныя намеры) [9, Т.1, c.206].
Калі з рэле гэтымі нячыста, то я іх выведу на чыстую ваду [10, с.97].
Быкам хвасты круціць - выконваць працу пастуха [9, Т.1, c.570].
Яшка Качанок пакляўся, што ён не будзе і пойдзе з высокай сваёй пасады ў пастухі, "быкам хвасты круціць", калі не дастане гэтыя злашчасныя рэле [10, с.92].
Вадзіць за нос - уводзіць у зман [9, Т.1, c.70].
<...>, і Валя камандавала ім, як хацела, бесцырымонна вадзіла за нос[10, с.38].
Варон лічыць - гультаяваць [9, Т.1, с.482].
<...> таму лепш рапартаваць з апераджэннем, што разумныя людзі і робяць, пакуль дурні варон лічаць [10, c.17].
Вылецець з галавы - забыць [9, Т.1, с.218].
Старая неразумная жанчына. У яе вылецела з галавы... [10, с.138].
Вылупліваць вочы - здзіўляцца [9, Т.1, с.189].
Вельмі трэба было вылупліваць вочы на такога гада, якога ўсе людзі праклінаюць! [10, 79].
Вылятаць у трубу - разарыцца [9, Т.1, с.218].
А самім пасля? Вылятаць у трубу? [10, с.90].
З гонарам- перамагчы [9, Т.1, с.106].
<...> пры сваім вопыце і сваіх нервах ён заўсёды выходзіў, як кажуць, з гонарам - за дваццаць гадоў ніводнай аварыі [10, с.116].
Вярэдзіць душу - турбаваць [9, Т.1, с.271].
Навошта ж яго ўспамінаць, навошта вярэдзіць душу сваю? [10, с.176].
Душа ляжыць - схіляцца да нечага, праяўляць сімпатыю [9, Т.1, с.386].
...Тася <...> спрабавала адгаварыць, <...> "Як сам хочаш, Іванка, да чаго душа твая ляжыць" [10, с.28].
Завесці пласцінку - паўтараць нешта шмат разоў [9, Т.1, с.188].
Пагаварыць вы ўмееце. Адзін Яшка можа на ўвесь вечар завесці пласцінку [10, с.207].
Загаворваць зубы - адцягваць (увагу) [9, Т.1, с.388].
Ты мне зубы не загаворвай [10, с.292].
Заганяць у кут - пакінуць (у безвыходным становішчы).
Загнаны, як кажуць, у кут, Якаў Мацвеевіч узлавана кінуў Забаўскаму... [10, с.83].
Заглянуць у душу - старацца зразумець (чые-н. думкі) [9, Т.1, с.390].
І Астаповіч, які, здаецца, ведаў усё і разумеў кожнага чалавека, не здолеў заглянуць у душу лепшаму механізатару [10, с.273].
Закідваць вудачку - намякаць, выведаць нешта [9, Т.1, с.396].
Гэта мяне насцярожыла. Бач, куды закідае вудачкі, падумаў я, але не на дурня наскочыў. Так я табе і скажу, чаго я хачу, а чаго не хачу [10, с.78].
Задраць нос - зазнавацца, важнічаць [9, Т.1, с.377].
Шышка на маё прывітанне не адказаў, прайшоў міма, задраўшы нос[10, с.77].
Закруціць галаву - выклікаць пачуццё кахання, прывабліваць каго-н. [9, Т.1, с.471].
Закруціла акушэрка галаву многім хлопцам [10, с.18].
Згараць ад сораму - саромецца [9, Т.1, с.433].
А што я мог сказаць? Я ад сораму згараў [10, с.130].
Зесці пуд солі - пражыць доўга [9, Т.1, с.386].
Чым больш яна думала, тым больш ёй рабілася няёмка перад даўнім Іванавым сябрам, суседам, з якім яны, як кажуць, зелі не адзін пуд солі [10, с.197].
З плеч далоў - знікнуць [9, Т.1, с.12].
Яны здалі - і з плеч далоў. А вы прынялі… [10, с.23].
Кідаць словы на вецер - гаварыць (безадказна, неабдумана) [9, Т.2, с.506].
Ніколі яна не кідала словы на вецер… [10, с.230].
Кідаць цень - няславіць каго-, што-небудзь[9, Т.1, с.508].
Не трэба Ваня, з-за адной дурной бабы кідаць цень на людзей [10, с.138].
Лавіць кожнае слова- запамінаць [9, Т.1, с.72].
А мы лавілі кожную размову, кожнае слова [10, с.72].
Лавіць на слове - прымушаць выканаць абяцанае [9, Т.1, с.587].
Ды не лаві ты мяне на слове [10, с.87].
Ламаць дровы - памыляцца [9, Т.1, с.588].
Астаповіч падтрымлівае Кузю, хоць аграном па маладосці сваёй часам "ламае дровы" [10, с.187].
Ламаць зубы - пацярпець няўдачу [9, Т.1, с.199].
Дзед Качанок павесялеў, казаў, што Сталінград - цвёрды арэх,зломіць там Гітлер зубы [10, с.137].
Ламаць галаву - думаць [9, Т.1, с.389].
Заглянуўшы ў залу і ўбачыўшы, што Карней ламае галаву над задачай... [10, с.181].
Локці кусаць - шкадаваць (аб нечым) [9, Т.1, с.581].
̶ Глядзі, каб послі локці не кусала [10, с.236].
Ля разбітага карыта - апынуцца ў цяжкім становішчы [9, Т.1, с.498].
<...> засталася з дзіцём ля разбітага карыта, бо ўсё канфіскавалі... [10,с.98].
Мазгамі варушыць - думаць [9, Т.1, с.98].
<...> галоўнаму трэба не лётаць з касмічнай скорасцю, а пільней глядзець, дзе што як ляжыць, ды мазгамі варушыць [10, с.62].
На вус круціць - запамінаць [9, Т.1, с.597].
Адны, заліўшы памяць, плешчуць чорт ведама што, а другія на вус круцяць, каб пасля, перавярнуўшы ўсё дагары нагамі, тыцнуць нам у нос [10, с.82].
Не на дурня наскочыў - недаацэньваць [9, Т.2, с.107].
Гэта мяне насцярожыла. Бач, куды закідае вудачкі, падумаў я, але не на дурня наскочыў. Так я табе і скажу, чаго я хачу, а чаго не хачу [10, с.78].
Пераступіць дарогу - перашкаджаць [9, Т.2, с.177].
<...> супраць Батрака ўвогуле ніколі ніхто нічога не сказаў бы, бо нікому ён не пераступіў дарогу, усім рабіў дабро [10, с.70].
Памлелі ногі - стаміцца [9, Т.2, с.348].
У Таісы Міхайлаўны памлелі ногі ... [10, с.183].
Паказаць сябе - раскрыць свае якасці [9, Т.2, с.170].
Ніна выйшла з-за парцьеры, <...>, не працаваць - сябе паказаць: модная прычоска, падмаляваныя губы, бровы [10, с.118].
Памінай якім хочаш словам - успамінаць [9, Т.2, с.178].
Забаўскі ж, з гэтым згаджаліся ўсе, часовы чалавек ў саўгасе, год-два папрацуе - і памінай яго якім хочаш словам[10, с.80].
Пляваць у твар - пагарджаць [9, Т.2, с.193].
Яўна выстаўляе сваю грашавітасць, плюе ўсім у твар: во, маўляў, вам, вы мяне пахавалі, а я тут як тут… [10, с.98].
Плясці бязглуздзіцу - гаварыць абы-што [9, Т.2, с.197].
Ад гэтага яна зрабілася яшчэ больш шумная: не гаварыла - крычала і была бесталковая - часта пляла бязглуздзіцу [10, с.77].
Прынімаць блізка да сэрца - успрымаць уразліва [9, Т.2, с.120].
І не трэба, каб і яна так блізка прыняла гэта да сэрца і пакутавала разам з ім [10, с.98].
Назірае, хто выплыве, а хто "пусціць бурбалкі" [10, с.6].
Пускаць бурбалкі - тануць [9, Т.1, с.234].
Развесіць вушы - слухаць (уважліва) [9, Т.2, с.288].
А тая, дурная, начытаўшыся раманаў, развесіла вушы, разявіла рот [10, с.231].
Развязаць вузел - вырашыць нешта складанае [9, Т.2, с.525].
І тады падумаў я: а чаму не даказаць бацьку і ўсім іншым, што ён можа ўсё - і даследаваць, і развязаць складаны вузел… [10, с.282].
Разявіць рот- здзіўляцца [9, Т.2, с.282].
А тая, дурная, начытаўшыся раманаў, развесіла вушы, разявіла рот[10, с.231].
Распускаць язык - гаварыць лішняе [9, Т.2, с.267].
Каб пры малым не распускалі язык [10, с.72].
Рэзаць праўду ў вочы - гаварыць прама, адкрыта [9, Т.2, с.297].
<...> матка так задзіраецца з паліцаем, ̶ рэжа яму ў вочы праўду: аб тым, што Шышка дрэнна жыве са сваёй маладой жонкай, ̶ пра гэта гаварылі бабы, калі збіраліся разам [10, с.120].
Са свету зжыць - згубіць, знішчыць [9, Т.1, с.439].
І ў таго чорта жонка ёсць. Яна мяне са свету зжыве[10, с.122].
Свайго не ўпусціць - дабівацца свайго .
Але маёр, відаць па ім, свайго не ўпусціць[10, с.91].
Скруціць у баранаў рог - прымушаць падпарадкавацца [9, Т.2, с.277].
Дай такому ўладу - ні з кім не будзе лічыцца, ніякай дэмакратыі не прызнае. Усіх скруціць у бараноў рог [10, с.17].
Слінкі цякуць - глядзець на нешта спакуслівае [9, Т.2, с.387].
Яна шаптала, што заўтра мамка спячэ булак... белых-белых і смачных-смачных. У мяне ажно слінкі пацяклі ... [10, с.170].
Спачываць на лаўрах - адпачываць