Выяўленне і правядзенне аналізу сінтаксічнай будовы твораў Леаніда Дайнекі
Рэферат
Ключавыя словы: сінтаксіс, аднасастаўны сказ, параўнальны зварот, зваротак, устаўныя канструкцыі, пабочныя кантрукцыі, адасобленыя члены сказа, адасабленне, ускладненыя сказы, прыдатак, азначэнне, акалічнасць.
Абект даследавання: звароткі, параўнальныя звароты, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, адасобленыя члены сказа, аднасастаўныя сказы ў творах Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Прадмет даследавання: творы Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Метады даследавання: апісальны, параўнальны, аналітычны.
Мэта работы: выяўленне і правядзенне аналізу сінтаксічнай будовы твораў Леаніда Дайнекі, высвятленне спецыфікі ўжывання разнастайных сінтаксічных канструкцый ў творах.
Задачы работы:
1. Прааналізаваць інфармацыю пра паняцці зваротак, параўнальны зварот, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, адасобленыя члены сказа, аднасастаўныя сказы ў розных мовазнаўчых крынцах;
2.Разгледзець асноўныя адметнасці звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў;
.Зрабіць класіфікацыю звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў ў творах Л.Дайнека "Меч князя Вячкі", След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
. Прааналізаваць спецыфіку ўжывання і функцыянавання звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў ў творах Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Выснова: Вынікі дыпломнай работы могуць быць выкарыстаны пры вывучэнні сінтаксісу тэкстаў Л.Дайнекі, пры вывучэнні раздзелу Сінтаксіс у школе, а таксама пры напісанні курсавых і дыпломных работ.
Змест
Уводзіны
Глава 1. Агульнае паняцце пра ўскладнены сказ
.1 Звароткі ў структуры сказа
.2 Пабочныя канструкцыі (словы, словазлучэнні і сказы) ў структуры сказа
.3 Устаўныя канструкцыі (словы, словазлучэнні, сказы) ў структуры сказа
.4 Параўнальныя звароты ў структуры сказа
Глава 2. Агульнае паняцце пра адасобленыя члены сказа
.1 Адасабленне азначэнняў
.2 Адасабленне акалічнасцяў
Глава 3. Аднасастаўныя сказы
Заключэнне
Спіс літаратуры
Уводзіны
Працяглае гістарычнае развіццё беларускай мовы, узаемадзеянне розных форм і традыцый далі ёй магчымасць выпрацаваць найбагацейшую, гнуткую сістэму сінтаксічных сродкаў, здольных абслугоўваць любыя запатрабаванні пазнання і мыслення.
Калі зрабіць агляд літаратуры адпаведна тэмы даследавання, неабходна спыніцца на некаторых аўтарах, якія займаліся даследаваннем праблем сінтаксісу.
Пачатак развіцця беларускай сінтаксічнай навукі адносіцца да 1910-х гг., калі распачаліся сістэматычныя даследаванні беларускага сінтаксісу, што звязана з манаграфічным па сваёй сутнасці параўнальна-гістарычным даследаваннем Я.Карскага, а таксама падручнікамі для школ Бр. Тарашкевіча і Б.Пачобкі. Першым фундаментальным апісаннем беларускага сінтаксісу можна лічыць Нарысы сінтакісу беларускай мовы Я.Карскага, дзе аўтар заклаў тэарэтыка-метадалагічныя асновы беларускага сінтаксісу. У 1930-я гг. працягваецца традыцыя стварэння і распрацоўкі падручнікаў на беларускай мове, дзе вялікая ўвага надаецца асаблівасцям сінтаксісу беларускай мовы. У 1950-я гады назіраецца шырокая распрацоўка сінтаксічнай тэорыі навукоўцамі (А.Наркевіч, Л.Бурак). Значнай падзеяй для беларускай сінтаксічнай навукі зяўляецца выданне сінтаксічнага тома Граматыка Беларускай мовы (1965), у якой закладзены тэарэтычныя асновы беларускага сінтаксісу, а таксама першага ўласна сінтаксічнага слоўніка.
Можна зрабіць вывад што тэарэтыка-метадалагічныя асновы беларускага сінтаксісу былі закладзены ў 1940-1980-я гг, што звязана з такімі даследчыкамі беларускай мовы як Я. Карскі, Бр. Тарашкевіч, Я.Лёсік, Ц.Ломцеў, А.Груцы, М.Булахаў, М.Яўневіч, Л.Бурак, П.Шуба, Л.Падгайскі, М.Гурскі, А.Міхневіч, В.Мартынаў, А.Наркевіч і інш.
На сённяшні дзень актыўнай распрацоўкай пытанняў сінтаксісу беларускай мовы і яго аспектаў займаюцца І.Антанюк, В.Маршэўская, Т.Рамза, Н.Паўлоўская, А.Рудэнка і інш.
У сучаснай беларускай мове лінгвістамі адзначаюцца два разуменні тэрміна сінтаксіс:1) сінтаксіс як раздзел навукі пра мову (раздзел граматыкі), 2) сінтаксіс як абект вывучэння мовы.
Міхневіч А.Я. падае такое азначэнне сінтаксісу Сінтаксіс - уласцівыя пэўнай мове спосабы абяднання форм слоў у словазлучэнні і сказы, а таксама простых сказаў у складаныя. Сінтаксісам называюць і навуку аб адзінках маўлення, заканамернасцях іх утварэння і функцыяніравання[19, с. 484]
Сінтаксіс як раздзел навукі пра мову вывучае сінтаксічныя канструкцыі, заканамернасці і спосабы іх утварэння, магчымасці спалучэння і функцыянавання ў тэксце.
Сінтаксіс − гэта сфера граматычнай будовы мовы, якая ахоплівае заканамернасці спалучэння слоў у сказе. Слова i сказ - узаемаабумоўленыя адзінкі, i таму апісанне семантычных падстаў сінтаксічных «правіл» звязана з неабходнасцю распрацоўкі пытанняў семантыкі слова[7, с.318].
Сінтаксіс вельмі цесна звязаны з марфалогіяй. Гэтая сувязь праяўляецца ў тым, што словы выконваюць функцыю членаў сказа. Як адзначае рускі даследчык Чумак Л.Н. Синтаксис…изучает грамматические формы взятые, не в изолированном виде, не в статическом состоянии, а в плане их функционирования в связной речи т.е. в динамике[27,с.5].
Калі разглядаць пытанне месца раздзелу Сінтаксіс у сістэме сучаснай беларускай мовы, можна адзначыць, што ён займае цэнтральнае месца ў граматычнай сістэме мовы, бо менавіта сінтаксісу наўмысна належаць тыя моўныя адзінкі, якія непасрэдна служаць для зносін людзей і непасрэдна суадносяць зносіны з пэўным часавым планам.
Асноўнай адзінкай на ўзроўні мікрасінтаксісу (які даследуе ізаляваныя аўтаномныя выказванні) лінгвістамі называецца сказ (выказванне), а на ўзроўні макрасінтаксісу (абект якога - вусныя і пісьмовыя тэксты) - тэкст[18,c.4].
Абектам сінтаксічнага вывучэння мовы зяўляюцца спосабы арганізацыі слоў у словазлучэнні і ў сказы, тыпы словазлучэнняў і сказаў.
Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы раскрывае пытанні разумення прадмета сінтаксіса як раздзела граматыкі, з асэнсаваннем сінтаксічнай сувязі і сродкаў яе выражэння, з асаблівасцямі граматычнай будовы, граматычнага значэння і функцый словазлучэння і простага сказа, іх тыпалогіі, структурнага, камунікатыўнага, семантычнага аспектаў сказа, з сінтаксічнай кваліфікацыяй простых сказаў, ускладненых аднароднымі і адасобленымі членамі, уводнымі і ўстаўнымі адзінкамі, пабочнымі канструкцыямі, звароткамі і інш.
Калі гаварыць пра ўскладненыя сказы ў цэлым, то трэба адзначыць, што яны характарызуюцца разнастайнасцю будовы, відаў адносін паміж часткамі, канструкцыямі, якія ўскладняюць будову сказа, сродкаў іх сувязі.
Безумоўна, адасобленыя кампаненты рознай будовы служаць своеасаблівымі сродкамі эканамізацыі сказа, канцэнтруючы выказванне вакол аднаго яго структурнага цэнтра. Пры іх рацыянальным выкарыстанні ствараюцца вобразныя пабудовы, эканомныя па форме і ёмістыя па зместу, з неабмежаванымі эмацыянальна-экспрэсіўнымі магчымасцямі. Аднак празмернае захапленне ўскладняючымі кампанентамі сказа ў арганізацыі звязнага тэксту можа прывесці да неапраўданага ўскладнення яго структуры, семантычнай і стылістычнай перагружанасці змешчаных ў ім паведамленняў, што адмоўна адабецца на дакладнасці і выразнасці яго сэнсу.
У беларускім мовазнаўстве да канструкцый, якія ўскладняюць сказ і прыўносяць у яго дадатковае значэнне, адценне, меркаванне і інш., адносяць звароткі, параўнальныя звароты, пабочныя і ўстаўныя словы і спалучэнні слоў, дзеепрыметныя і дзеепрыслоўныя звароты. У артыкуле Міхневіча А. Я. адзначана, што дадзеныя сінтаксічныя ўтварэнні маюць адносную сэнсавую і інтанацыйную самастойнасць і займаюць прамежкавае становішча паміж даданымі членамі сказа і даданымі сказамі [19, с.486].
Актуальнасць тэмы, абранай намі для даследавання ў дадзенай дыпломнай рабоце, тлумачыцца, у асноўным, неаслабляльнай цікавасцю да распрацоўкі пытанняў сінтаксісу, выяўлення сінтаксічнай будовы тэкстаў розных аўтараў, класіфікацыі сінтаксічных адзінак і іх спецыфікай і роляй ужывання ў мастацкіх тэкстах.
Так, калі рабіць агляд літаратуры адпаведна тэмы даследавання, то трэба спыніцца на некаторых аўтарах, якія займаліся даследаваннем праблем канструкцый і адасобленых членаў сказа, якія нясуць дадатковае адценне сказа. Адным з вядучых у гэтай галіне зяўляецца даследчык Бурак Л.І.[9, 10]. Вядомы работы названага аўтара, у якіх ён спыняецца на аналізе ўсіх канструкцый, якія нясуць дадатковае адценне ў сказе. Аўтара таксама цікавяць іх функцыя і значэнне, асаблівасці ўжывання і будовы. Акрамя Бурака Л.І. пытаннямі ўжывання і функцыянавання дадзеных канструкцый займаліся Анічэнка У.В.[4], Яўневіч М.С.[28,29], Сцяцко П.У.[28], Булахаў М.Т.[8], Чалюк Н.М.[26], Бадзевіч З.І.[7], Рамза Т.Р.[24], Малажай Г.М.[15,16] і інш., што пацвярджае важнасць і надзённасць вывучэння акрэсленай у тэме даследавання праблемы.
Прадметам даследавання курсавой работы зяўляюцца творы Л.Дайнека Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Абект даследавання можна акрэсліць наступным чынам: звароткі, параўнальныя звароты, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, адасобленыя члены сказа, аднасастаўныя сказы ў творах Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Мэтай дадзенай курсавой работы зяўляецца аналіз звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа і аднасастаўных сказаў ў творах Л.Дайнека Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Адпаведна мэце выдзяляюцца наступныя задачы:
1.Прааналізаваць інфармацыю пра паняцці зваротак, параўнальны зварот, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, адасобленыя члены сказа, аднасастаўныя сказы ў розных мовазнаўчых крынцах;
2.Разгледзець асноўныя адметнасці звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў;
.Зрабіць класіфікацыю звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў ў творах Л.Дайнека "Меч князя Вячкі", След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
. Прааналізаваць спецыфіку ўжывання і функцыянавання звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў ў творах Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Для практычнай часкі курсавой работы намі было сабрана ?419 сінтаксічных адзінак. На аснове акрэсленага фактаграфічнага матэрыялу былі зроблены пэўныя вынікі, распрацаваны пэўныя класіфікацыі звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый, адасобленых членаў сказа, аднасастаўных сказаў ў творах Л.Дайнека Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
Глава 1. Агульнае паняцце пра ўскладнены сказ
У беларускай і рускай мовах простыя аднасастаўныя і двухсастаўныя сказы могуць быць не толькі развітыя і неразвітыя, поўныя і няпоўныя ў цеснай сувязі з рознымі задачамі камунікацыі, але і ўскладненыя. Як адзначае Абабурка М.В. у Параўнальнай граматыцы беларускай і рускай моў сказы могуць ускладняцца за кошт развіцця членаў сказа, разгортвання структуры ўсяго сказа, пры дапамозе сэнсава-інтанацыйнага выдзялення пэўных яго членаў, увядзення слоў і выразаў, граматычна не звязаных ні спалучальнай ні падпарадкавальнай сувяззю[3,с.191]. Адзначаецца, што ва ўсіх усходнеславянскіх мовах ужываюцца ўскладненыя сказы. Сказы могуць ускладняцца аднароднымі, удакладняльнымі, адасобленымі членамі сказа, пабочнымі і ўстаўнымі кампанентамі сказа, выклічнікамі і звароткамі.
Пры разглядзе лінгвістычнай літаратуры па тэме даследавання, мы прышлі да высновы, што ускладненымі лічацца простыя сказы, якія ўтрымліваюць дадатковыя неразгорнутыя выказванні да асноўнага выказвання, змешчанага ў прэдыкатыўнай аснове, і якія ў згорнутым выглядзе выражаюць дадатковую прэдыкацыю [26, с. 135].
У рускім мовазнаўстве прысутнічае тэрмін осложнённые предложения і ўмовай ускладненасці сказа зяўляецца обособление второстепенных членов предложения[27,с.61]. Адасабленне ўяўляе сабой складаную структурна-семантычную зяву сінтаксісу. У яго ўваходзяць канстукцыі различные по семантике, структуре, характеру синтаксической связи и по средствам выражения этой связи, по функции в предложении[27, с.61].
Такім чынам можна зрабіць вывад, што і ў беларускай і ў рускай мовах пры вывучэнні ўскладненых сказаў выяўляецца пераважная большасць агульных зяў. Як адзначае Абабурка М.В., выразнымі кампанентамі, якімі адрозніваюцца паміж сабою ўскладненыя сказы ў беларускай і рускай мовах, можна лічыць некаторыя адасобленыя прыдаткі і дзеепрыметнікава-дзеепрыслоўныя словазлучэнні, а таксама спосабы выражэння звароткаў[3,с.192].
Да тагож адзначаецца, што адасобленыя члены сказа разглядаюцца у якасці аднаго са шляхоў развіцця і ўдасканалення той ці іншай літаратурнай мовы, таго ці іншага індывідуальнага стылю[3,с.193].
Лінгвісты па-рознаму вызначаюць статус ускладненых сказаў. Звычайна іх адносяць да пераходных (прамежкавых) паміж простымі і складанымі сказамі. Не вырашана адназначна і пытанне, якія кампаненты сказа лічацца ўскладняльнымі. Традыцыйна ўскладняльнікамі простага сказа называюцца аднародныя і адасобленыя члены сказа, параўнальныя звароты, пабочныя і ўстаўныя канструкцыі, зваротак.
Як адзначаюць М.С. Яўневіч і П.У.Сцяцко, адасабленне неабходна разглядаць як спецыфічны сродак сувязі слоў у сказе, з дапамогай чаго выдзяляецца сэнсавая функцыя спалучэння слоў ці асобнага сказа ў адносінах да іншых слоў сказа[28,с.100]. І хаця тэрмін адасабленне падразумявае пад сабой ізаляванае ўжыванне пэўных членаў сказа, неабходна адзначыць, што адасобленыя члены сказа звязаны сінтаксічнай сувяззю з астатнімі членамі сказа[28,с.100].
У сваёй рабоце мы засяродзім увагу на ўжыванні адасобленых членаў сказа, прыдаткаў, звароткаў, параўнальных зваротаў, пабочных і ўстаўных канструкцый у творах Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды.
.1 Звароткі ў структуры сказа
Значнае месца ў мове беларускай літаратуры належыць зваротку, які выконвае не толькі намінатыўную, але і эмацыянальна-ацэначную функцыю. Спецыфічнай асаблівасцю зваротка, як адзначана ў Беларускай граматыцы, зяўляецца тое, што ён граматычна не звязаны з членамі сказа [5,с 181].
Зваротак - слова ці спалучэнне слоў са значэннем асобы ці прадмета, да якіх звяртаюцца ў размове. Ці, як адзначае Л.І.Бурак, гэта слова ці словазлучэнне, якія абазначаюць адрасата гутаркі[10, с….].
Як адзначае Л.І.Бурак, адрасатам гутаркі часцей за ўсё бывае асоба, названая па імені, прозвішчу, роду заняткаў, пасадзе, узросту, сваяцтву, якой-небудзь знешняй або унутранай прыкмеце[10, с.186].
У тэкстах мастацкіх твораў Л.Дайнекі намі былі выяўлены наступныя групы звароткаў, якія паказваюць на асобу:
üназваную па імені
Трэба было б цягнуць цябе, Валасач, у вір з каменем на шыі,- сказаў на развітанне Далібор,- але я гэта яшчэ паспею зрабіць [1, с.120]
üпрозвішчу
Ты, Валунок, сядзі. Я сам,- лагодна казаў ён,-дастаючы з-за пазухі крэсіва і выбіваючы іскру [1, с.233]
üроду заняткаў
Часка гасцей памкнулася да дзвярэй, але Ізяслаў, наліўшыся цяжкой крывёю, крыкнуў:
Чаляднікі, зачыніце дзверы! Налівайце мёд! [2, с.316]
üпасадзе
Яны прыйшлі да цябе, светлы баярын,- яшчэ ніжэй пакланіўся халоп, вельмі падобны на Супруна [2, с.576]
üузросту
Раскажу я вам, маладзёны, пра старца Кукшу, які да мяне сядзеў пад гэтым дубам,- жвавым голасам пачаў Валасач [1, с.120]
üсваяцтву
-Сыны мае, дзеці, - усхвалявана сказаў Усяслаў,- ёсць яшчэ на зямлі добрыя верныя людзі, ёсць адважныя воі [2, с.427]
üякой-небудзь знешняй ці ўнутранай прымеце.
Што чутно пра князя Вячку, бязносы?- пранізліва глянуўшы на халопа, спытаўся Уладзімір [2, с.126].
Зваротак называе асобу ці прадмет, да якіх звяртаюцца з мовай, заклікам, просьбай, якім наогул адрасавана выказванне, выражанае ўсім сказам[28, с.120]:
Глебачка, - ласкава сказала княгіня Маря і пагладзіла сына па чорнавалосай галаве, - чаму ты такі невясёлы? [1, с.11]
Страшна тое, новагараджане, што сіла вялікая і злая ідзе на нас [1, с.11].
У некаторых выпадках гутарка можа звяртацца да розных адушаўлённых істот:
Прыйдзіце, птушкі нябесныя, напіцеся крыві чалавечай [2, с.582] а таксама да неадушаўленных прадметаў і зяў[10, с.187]:
Чуй, святы зялёны дуб. Чуй, святы агонь. Чуй, неба. І чуй ты, Княжыч Далібор [1, с.37]
Слухайце, нябёсы!- закрычаў ён, ускокваючы на валун, працягваючы ў змрок рукі [2, с.240].
Накіраванасць паведамлення, якое размешчана ў сказе, да канкрэтнай асобы ці прадмета або зявы зяўляецца асноўнай, найбольш істотнай адзнакай зваротка як сінтаксічнай адзінкі, прызначанай для ўскладнення структуры сказа. Зразумела, што кожнае прыватнае ацэначнае значэнне зваротка залежыць ад канрэтнага кантэксту. Ужыванне звароткаў у сказе звязана з мэтай і зместам выказвання, чым абумоўлены і віды ацэнкі, яе разнавіднасць і інтэнсіўнасць.
Але адсутнасць сінтаксічнай сувязі зваротка з членамі сказа не азначае, што зваротак не мае і сэнсавай сувязі з імі. У Беларускай граматыцы зафіксавана, што на сувязь зваротка са сказам звычайна паказвае або дзеяслоў-выказнік (у форме загаднага ладу)
Пойдзем, матуля, глянем на яго,- шырока ўсміхаючыся прапанаваў Някрас [1, с.13]
Да літвы паедзеш, Глеб, да Міндоўга[1, с.18]
Чуй, святы зялёны дуб. Чуй, святы агонь. Чуй, неба. І чуй ты, Княжыч Далібор [1, с.37] або займеннік[5,с.182]:
Я, прыснапамятны князь. Як ты яшчэ ўпоперак лаўкі ляжаў, мяне твой бацька, князь Васіль, прагнаў з Наваградскай зямлі,- адказаў Валасач [1, с.19]
Рознымі дарогамі пойдзеце вы, браты [1, с.26]
Мір табе і твайму дому, прыснапамятная княгіня [1, с.69]
Вось і ўбачыліся,- ласкавым голасам сказаў Даўспрунк.- Сядай, Рамуне. Сядай і ты, братачата Войшалк [1, с.110].
Такім чынам, звароткі зяўляюцца адным са сродкаў раскрыцця рэальнага зместу займеннікаў. Зваротак і займеннік знаходзяцца паміж сабой у суадноснай сувязі.
Праўда, сувязь зваротка са сказам не аднолькавая, яна можа праяўляцца ў большай ці меншай ступені.
У залежнасці ад адносін да субяседніка зваротак выражаецца рознымі часцінамі мовы: назоўнікамі
Навошта, бацюхна, вешчуну ласку сваю княжацкую дорыш?- занепакоена спытаў Далібор [1, с.20]
Пакажыце, сыны, на шо вы здатныя,- ціхім голасам прамовіў князь [1, с.28]
Глядзі, уладар, які падарунак я табе падрыхтаваў,- ціхмяна і пакорліва сказаў Фрыдрыху [1, с.227]
прыметнікамі
Гнайнавокі, дзе ты?! Не хавайся! Выйдзі на паядынак са мною [1, с.97]
прыметнікамі і назоўнікамі
Нельга было родным словам пакарміць душу. Адпусці нас, вялікі Міндоўг [1, с.66]
Прабач, брат мой новагародскі, што з пустымі рукамі прыйшоў я да цябе [1, с.121]
Ён парывіста схапіў Стырланда за руку і раптам папрасіў, і нешта дзіцячае было ў просьбе:
Дастаслаўны рыцар, вазьмі мяне з сабой [1, с.180]
Калі ты здрадзіш, шалудзівы пёс, я адсяку табе галаву [2, с.16]
Княгіня-матухна наша залатая, не ведаю. Святы крыж - не ведаю [2, с.174].
Зваротак можа ўжывацца ў сярэдзіне сказа,
Ядрэйка я, маладзічка, а не анёл!- выгукнуў са сваёй вышыні чалавек [2, с.338]
Ты задаволены, гасподзь? Раны тваёй плоці мы загоім слязьмі тваіх ворагаў [2, с.578]
у канцы
Мір табе, княгіня Юрга.
Пакланіўся баярам:
Мір вам, мужы княжыя, людзі вятшыя [2, с.60]
Кахаю. Пайду за табою, як нітка за іголкай. Але цяжка мне, любы, ой як цяжка! Радовіч сватоў шле. Ратуй мяне, Белавалод [2, с.332]
Раман цвёрдай рукою спыніў каня, гучным голасам загаварыў:
Радасна бачыць вас, адважныя дзеці горада Менска, сыны Полацкай зямлі! [2, с.449]
і пачатку сказа
Бацюхна, - трохі павагаўшыся, прамовіў Далібор, - вяшчун Валасач вярнуўся [1, с.18]
Браталюбы, усе вы ведаеце, што вялікім мужам, якія служаць або могуць паслужыць Новагародку, мы таемна пасылаем праз сваіх людзей жалезны жолуд,- зноў загаварыў Алехна [1, с.138]
Святы ойча,- спытаў аднойчы Морыц,- што вязе ў фуры твой слуга Гуга? [1, с.159].
На пісьме зваротак аддзяляецца коскай або клічнікам (пры павышанай інтанацыі) [4, с.137]:
Дзякуй табе, князь-міласнік, ад усіх нас,- у пояс пакланіўся Данілу Выкант [1, с.182]
Маўчы, бенкарт!Маўчы, злога ложа сын!- грозна крыкнуў Міндоўг [1, с.281]
Новагараджане! Людзі! Вось і зноў я бачу вас. Каб вы ведалі, якая гэта радасць для мяне [1, с.269]
Слухайце, нябёсы!- закрычаў ён, ускокваючы на валун, працягваючы ў змрок рукі [2, с.240]
Ратуй, прыснапамятны князь!- крычаў, галасіў натоўп, упаўшы на калені [2, с.470].
У тых выпадках, калі развіты зваротак раздзяляецца ў сказе іншымі словамі, то кожная частка зваротка выдзяляецца коскамі.
Аднак зваротак, калі ён выражае бурныя эмоцыі, рэзкі заклік, пабуджэнне, можа і не уваходзіць у склад сказа; у такім выпадку зваротак стаіць перад сказам і аддзяляецца ад яго клічнікам:
Убачыўшы брата, засвяцілася ўся ад радасці, кінулася да яго, абняла.
Братачка мой! Саколік!
Войшалк памкнуўся ёй насустрач.
Сястрыца! Зязюлечка! [1, с.109]
Новагараджане! Людзі! Вось і зноў я бачу вас. Каб вы ведалі, якая гэта радасць для мяне [1, с.269]
Браціла! Што ты хочаш рабіць, сынок?- раптам нібы прагучаў у ягонай душы голас маці [2, с.15]
Такая зява назіраецца таму, што месца і сувязь зваротка ў сказе аказваюць пэўны ўплыў на яго інтанацыйнае афармленне. Звароткі вызначаюцца своеасаблівай вакатыўнай (заклікальнай) інтанацыяй, што выразна адрознівае іх ад галоўных або даданых членаў сказа і прадвызначае ім адпаведнае месца ў сказе [10, с.188].
У сказе можа быць два ці больш звароткаў, якія звязаны адносінамі аднароднасці:
А ці не забыўся ты, княжыч, сын мой, што тваіх сватоў чакаюць у Ваўкавыску?- раптам спытаў Ізяслаў [1, с.150]
Князь Войшалк, сын Міндоўга,- смела адказаў Сіверт,- прыйшоў я з Варуты ад твайго бацькі, вялікага кунігаса, каб пацвердзіць, што ўзяў ён са сваімі баярамі хрысціянскую веру з Рыма, з рук папы Інакенція IV [1, с.222]
Дабранегачка,- узяў яе за рукі Вячка,- што з табою, гаспадынька мая [2, с.173]
Даруй мне, дочачка, даруй, ластавачка мая,- думаў князь [2, с.244]
Так хацелася тады зрабіцца птушкай або рыбінай, нырнуць у асветленую яркімі начнымі зоркамі ваду, плыць услед за плытом і да салодкіх дрыжыкаў у целе адчуваць, што ты можаш згубіцца ў гэтай трывожнай рачной імгле, але каля цяпельца на плыце ёсць маці, яна не дасць табе згубіцца, згінуць, вось зноў гучыць яе цёплы ласкавы голас: Расціслаў, сынок, не засні, не ўпадзі ў раку [2, с.307].
На першы погляд, аднароднасць звароткау нібы выклікае пярэчанне, бо звароткі, як вядома, членамі сказа не з'яўляюцца. Аднак трэба мець на ўвазе, што аднароднымі могуць быць не толькі члены сказа, але і іншыя элементы сказа і нават сказы (напрыклад, аднародныя даданыя сказы пры сузалежным падпарадкаванні)[28, с.121]. Звароткі, якія паўтараюцца ў сказе два і больш разоў, не з'яўляюцца аднароднымі; яны маюць дадатковую стылістычную нагрузку - перадаюць розныя адценні эмоцый:
Эх, Курыла, Курыла, вялікая сіла, мне б тваё здароўе. Бач, які ты спраўны, які гладкі ды тоўсты [1, с.237].
Даволі часта пры зваротках ужываюцца асабовыя займеннікі ты, вы; у такіх канструкцыях звароткі стаяць пасля займенніка і, акрамя сваей намінатыўнай функцыі, маюць удакладняльнае значэнне:
Ты аб чым, Рамуне?- спытаў Далібор і зноў моцна пацалаваў яе, пальцамі асцярожна пачаў гладзіць ёй шчокі і бровы [1, с.239]
І калі дзецкія выканалі загад, сказаў:
Запрашаю цябе, мой любімы адзінаўтробны брат, хлеба-солі адведаць[1, с.275]
Калі ты здрадзіш, шалудзівы пёс, я адсяку табе галаву [2, с.16]
Хай будзе па-твойму. Вы, кнігачоты, бліжэй да неба і да божага прастола [2, с.30]
Ізяслаў зычна, каб усе чулі, сказаў:
Прашу вас, дарагія браты, у горад бацькі нашага! [2, с.314]
Самі па сабе займеннікі ты, вы ў назоўным склоне выступаюць дзейнікамі і, як правіла, не выконваюць ролі звароткаў, не выдзяляюцца знакамі прыпынку нават тады, калі пры іх ужыты дзеяслоў у форме загаднага ладу.
Займеннікі ты, вы могуць уваходзіць у склад развітых звароткаў; тады яны звычайна стаяць пасля назоўніка, які выконвае ролю зваротка:
Ды што там ловы? Я, братка ты мой, чалавека ў сечы забіў [1, с.122]
Уставай, змяёк ты гэткі!- злосна прашыпеў баярын [2, с.357].
Выклічнікі, якія стаяць пры зваротках, аддзяляюцца ад іх знакамі прыпынку:
Эх, Курыла, Курыла, вялікая сіла, мне б тваё здароўе. Бач, які ты спраўны, які гладкі ды тоўсты [1, с.237].
Выклічнік о, які ўжываецца ў значэнні 'ах', таксама аддзяляецца знакам прыпынку [28, с.122]:
О, мой уладар,- прашаптала яна[2, с.489].
Звароткі ў сказе могуць мець неразвітую або развітую структуру.
Неразвітыя звароткі выражаюцца пераважна назоўнікамі ў форме назоўнага склону ці былога клічнага склону:
Бацюхна, - трохі павагаўшыся, прамовіў Далібор, - вяшчун Валасач вярнуўся [1, с.18]
Хто ж цябе, дзядзька, так пакараў?- спытаўся Белавалод [2, с.241].
Развітыя звароткі звычайна выражаны словазлучэннямі назоўнікаў у форме назоўнага ці былога клічнага склону і залежных ад іх слоў іншых часцін мовы[10, с.190]:
Ці не сон гэта, мой верны Казлейка? - пацішэлым і, здавалася, лагодным голасам спытаў кунігас [1, с.247]
На Нямігу, дарагія баяры, ідзяце?- гаварыў, крочачы поруч з Белавалодам, Ядрэйка[2, с.242].
Звароткі функцыяніруюць, як асобны кампанент, што служыць дадатковай інфармацыяй, якую выконвае зваротак у сказе паведамлення. Асноўнай функцыяй, на нашу думку, якую выконвае зваротак у сказе, зяўляецца намінатыўна-звяртальная [10, с.191]. Яна ўласціва толькі зваротку і адрознівае яго ад іншых кампанентаў сказа.
Называнне асобы ці прадмета пры дапамозе зваротка часцей за ўсё прамое:
Куеш, дзед Кандрат?- спытаў Алехна, абняўшы старога [1, с.271]
А ты, полацкі князь,- ён ва ўпор, нібы шылам кальнуў, глянуў на Усяслава,- сварку сееш, зваду [2, с.319].
Хаця ў некаторых выпадках называнне можа быць пераносным:
Гэта ты, трухлявая калода, падвучваеш малога?! [2, с.252].
Мы, абапіраючыся на вышэй названую літаратуру, можам зрабіць вывад, што звароткі зяўляюцца адным са сродкаў паказу выяўленчай выразнасці паведамлення, што садзейнічае іх шырокаму выкарыстанню ў мове мастацкай літаратуры. Ацэначнае значэнне зваротка залежыць ад яго структуры, характару паясняльных слоў, месца ў сказе, інтанацыі, а таксама ад кантэксту ў цэлым. У літаратуры зваротак пераважна ўжываецца ў простай мове, у дыялогу, радзей - у мове апавядальніка і няўласна-простай мове.
У творах Л.Дайнекі Меч князя Вячкі, След ваўкалака, Жалезныя жалуды звароткі выконваюць разнастайныя функцыі. Уступаючы ў сэнсавую сувязь з галоўнымі і даданымі членамі сказа, зваротак удакладняе і канкрэтызуе іх лексічнае значэнне. Называючы адрасат маўлення, зваротак уваходзіць у састаў сказа і разам з іншымі яго членамі абслугоўвае мову як сродак зносін, т.ч. у саставе сказа і праз сказ зваротак удзельнічае ў ажыццяўленні камунікатыўнай функцыі мовы. У большасці выпадкаў, звароткі, што выражаюць ветлівасць, грубасць, іронію ці сарказм і г.д., садзейнічаюць стварэнню пэўнага каларыту, адпаведным чынам настройваюць чытача, уводзяць яго ў эмацыянальную і экспрэсіўную атмасферу выказвання. З гэтага вынікае, што звароткі зяўляюцца адным з моўных сродкаў выражэння экспрэсіі. Ацэначнае значэнне зваротка залежыць ад яго структуры, характару паясняльных слоў, месца ў сказе, інтанацыі, а таксама ад кантэксту ў цэлым. Некаторыя звароткі не выражаюць эмацыянальнай ацэнкі, а служаць толькі для стварэння агульнай неэмацыянальнай экспрэсіі. Найбольш яркімі і выразнымі ў экспрэсіўных адносінах зяўляюцца развітыя звароткі. У ролі зваротка ўжываюцца і аднаслоўныя прыдаткі. Значнае месца належыць назоўнікам у ролі зваротка, якія ўжываюцца для характарыстыкі асоб, адушаўлёных істот, зяў, персаніфікаваных прадметаў. Магчымасць чалавека адрасваць сваю мову не толькі рэальнай асобе, але і адсутнай асобе, неадушаўлёнаму прадмету надае мове большую жывасць, эмацыянальнасць, павышае яе экспрэсіўнасць, выразнасць і тым самым узмацняе яе ўздзеянне на чытача.
.2 Пабочныя канструкцыі (словы, словазлучэнні і сказы) ў структуры сказа
дайнека сказ слова
Назва пабочныя адпавядае прызначэнню слоў, спалучэнняў слоў і сказаў, якія ўводзяцца, уключаюцца ў асноўны сказ і ўзбагачаюць, пашыраюць яго змест, значэнне.
Пабочныя - гэта такія граматычна не звязаныя з членамі сказа словы або словазлучэнні, якія выражаюць розныя адносіны гаворачай асобы да выказваемай думкі: радасць, упэўненасць, парадак думак, заўвагі і інш. [4, c.138].
Як адзначае Беларуская граматыка, пабочныя канструкцыі зяўляюцца відам парантэзы, а іменна унясенне, устаўка якіх-небудзь элементаў, што суадносяцца са зместам асноўнага саставу сказа ці яго канструктыўных частак[5,с.192]. Элементы, якія ўносяцца ў сказ выходзяць за межы звычайных сінтаксічных сувязей паміж кампанентамі асноўнага саставу сказа.
Спецыфічнай асаблівасцю пабочных канструкцый (словы, словазлучэнні, сказы) зяўляецца тое, што іх сінтаксічная пазіцыя ў сказе не залежыць ад валентных (спалучальнасных) уласцівасцей кампанентаў асноўнага саставу сказа [10, с.196]. Таму пабочныя канструкцыі не могуць ужывацца самастойна і ізалявана ад сказа. Яны заўсёды функцыяніруюць толькі ў сказе.
Пабочныя словы, спалучэні слоў і сказы звязаны з асноўным сказам, у які яны ўваходзяць, сэнсавай сувяззю; асноўным сродкам, з дапамогай якога яны ўводзяцца ў састаў сказа, з'яўляецца інтанацыя.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што пабочныя канструкцыі ўключаюцца ў сказ пры дапамозе суадноснай (інтрадуктыўнай) сувязі, якая рэалізуецца па сэнсу, вызначаючыся зместам увасобленага ў сказе паведамлення [10, с.196].
Пабочныя словы, спалучэнні слоу і сказы маюць мадальнае значэнне, служаць для выражэння эмацыянальна-ацэначных адносін таго, хто гаворыць, да выказвання, да фактаў, пра якія паведамляецца, або ўказваюць на крыніцу паведамлення, на паслядоунасць і сувязь думак і інш.:
Пэўна, багацеем зрабіўся ты ў чужых землях?- седзячы на кукішках каля Валасача, пацікавіўся меднік Бачыла [1, c.13]
Па чутках, зрабіўся там дамініканец духоўнікам княгіні Марты, стаў яе ўлюбёнцам, ды такім, што поўнасцю завалодаў княгінінай душой [1, c.261]
Ход гісторыі, яе дыялектыка аказаліся, вядома ж, куды мацнейшымі за ягоны моцны і харобры меч [2, c.604].
Адносіны да выказваемай думкі могуць выражацца не толькі пабочнымі словамі або словазлучэннямі, але і сказамі з ярка выражаным канкрэтным зместам:
Каб пракарміць такую жывую гару сала і мяса, не хопіць адной пушчы, патрэбны дзве, бо Жэрнас меў, мяркуючы па ім, надзвычайны апетыт [1, c.89]
І ўсё ж сама больш гаварылі, як і чакалася, пра імператара свяшчэннай Рымскай імперыі і адначасова сіцылійскага караля Фрыдрыха II Гогенштаўфена [1, c.157].
Пабочныя развітыя сказы на пісьме выдзяляюцца з двух бакоў:
У яго дружына, якіх я мала бачыў, хоць, як вядома вам, шмат дзе ваяваў [1, c.125]
Раней жа, кажуць старыя людзі, усё русінства было сінявокае і светлачубае [1, c.264].
Пабочныя словы і сказы не маюць граматычнай сувязі з асноўным сказам і ўносяць у асноўную думку розныя пабочныя заўвагі.
Сувязь, якая існуе паміж пабочнымі канструкцыямі і астатняй часткай сказа, звычайна афармляецца бяззлучнікавым спосабам:
Ды, відаць, гэтаму нямку проста выдзерлі язык перад пакараннем, каб не пачаў верашчаць і, раскрыўшы таямніцу, не ўвёў у шаленства народ [1, c.253]
Здавалася, душа ягоная была зараз там, у полымі, курчылася разам з пасмамі чырвонага агню ў найвялікшай пакуце і ў найвялікшай асалодзе [2, c.97].
Адной з прымет пабочных сказаў з'яўляецца тое, што некаторыя з іх уводзяцца ў асноўны сказ з дапамогай падпарадкавальных злучнікаў як, калі і інш., што збліжае іх па форме з даданымі часткамі складаназалежнага сказа[28, с.127]:
Шмат было ў яго сяброў, але і ворагі, як вядзецца, былі [1, c.135].
А страх жа, як вядома, родны бацька жорсткасці [1, c.284].
Некаторыя з пабочных канструкцый уяўляюць сабой застылыя, ізаляваныя формы, якія суадносяцца з мадальнымі словамі і выконваюць у сказе функцыю пабочных сінтаксічных кампанентаў. Да іх адносяцца: бадай, канешне, мабыць, напрыклад, прынамсі, па-першае, па-другое, калі ласка [10, с.199]:
Па-першае, не мясцовая, а з Цверы прывезеная, па-другое, баба ёсць баба- стан чалавечы, а розум авечы [1, c.61]
Па-першае, кунігас зездзіўшы ў Лівонію, зрабіўся слугой Рыма, па-другое, нечуванымі шчадротамі асыпала манаха Марта [1, c.215]