Заснавальнікі літаратурнага аб'яднання "Маладняк"
Заснавальнікі
літаратурнага аб’яднання “Маладняк”
“Маладняк” – гэта
беларускае аб'яднанне пісьменнікаў, паэтаў якое існавала з лістападу 1923 да
лістападу 1928 гг. Аб'яднанне ўзнікла як гурток маладых паэтаў пры часопісе
«Маладняк». Яго заснавальнікамі лiчацца: Чарот, Я. Пушча, А. Вольны, А. Дудар,
А. Александровіч, А. Бабарэка.
Кіравальным
органам аб’яднання спачатку з`яуляуся Прэзідыум, потым з лютага 1925 г. —
Цэнтральнае Бюро, якое у розныя гады ўзначальвалі М. Чарот, П. Галавач, А.
Вольны, У. Дубоўка.
З цягам часу ў
аб'яднанні выспеў крызіс, вынікам якога стаў выхад з яе складу ў маі 1926
многіх удзельнiкаў. Пазней аб'яднанне было рэарганізавана ў БелАПП.
Міхась Чарот
чарот
маладняк часопіс паэт
Міхась Чарот
(сапраўднае прозвішча — Міхаіл Сымонавіч Кудзелька) нарадзіўся 7 лістапада 1896
г. у вёсцы Рудзенск Ігуменскага павета Мінскай губерні (цяпер Пухавіцкі раён
Мінскай вобласці) у сям'і малазямельных сялян. Першую адукацыю Міхась атрымаў у
наёмнага «дарэктара», потым скончыў двухкласную пачатковую школу, а ў 1913 г.
паступіў у Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю. У гады першай сусветнай вайны
семінарыя эвакуіравалася ў Смаленск. Тут прайшлі два апошнія гады навучання
будучага пісьменніка. Семінарыю М. Чарот закончыў у 1917 г., але настаўнічаць
яму не давялося: быў мабілізаваны ў армію. Служыў афіцэрам запаснога палка ў
Расіі, там намагаўся разам з іншымі афіцэрамі-землякамі стварыць беларускі
гурток. Вясною 1918 г. М. Чарот вярнуўся ў Мінск, пачаў настаўнічаць у
беларускай школе, паступіў на вучобу ў педагагічны інстытут. У гэты ж час ён
далучыўся да культурна-нацыянальнага жыцця: маючы прыгожы барытон, спяваў у
хоры В. Тэраўскага пры «Беларускай хатцы», стаў старшынёй тэатральнага гуртка
«Маладзік». У 1919 г. М. Чарот спрабуе ўступіць у Беларускае войска, якое
стваралася пры Беларускім нацыянальным камітэце, што існаваў як выканаўчы орган
Усебеларускага з'езда 1917 г. Гэта быў час польскай акупацыі на Беларусі, і М.
Чарот стаў у шэрагі барацьбітоў за нацыянальнас вызваленне, што ў далейшым
знойдзе водгук шмат у якіх яго паэтычных творах. Восенню 1923 г. здарылася
знамянальная падзея ў літаратурным жыцці Беларусі — утварылася першая масавая
літаратурная арганізацыя «Маладняк». М. Чарот, які быў ужо вядомым паэтам, шмат
друкаваўся, выдаў некалькі кніг, стаў яе аўтарытэтным кіраўніком. У 1927 г.
пасля «другога расколу» арганізацыі ён выйшаў з «Маладняка» і далучыўся да
«Полымя», затым, у 1928 г., стаў членам БелАППа. У гэты час ён — рэдактар
«Савецкай Беларусі» і кандыдат у члены ЦК КП(б)Б. У 1930-я гг. М. Чарот
працаваў у Дзяржаўным выдавецтве БССР, кансультантам Саюза пісьменнікаў
Беларусі. Творчая актыўнасць яго ў гэты час прыкметна знізілася па вядомых
грамадска-палітычных прычынах. У 1937 г. М. Чарота спасціг трагічны лёс многіх
беларускіх творцаў: ён быў арыштаваны і расстраляны.
Даследчыкі зусім
правамерна называюць Міхася Чарота адным з лідэраў беларускай савецкай
літаратуры 20-х гадоў. Яго творчасць адбіла ў сабе рамантычныя парыванні,
супярэчнасці і вялікія ілюзіі свайго часу.
Першыя паэтычныя
спробы М. Чарота належалі да часоў вучобы ў семінарыі і не захаваліся. Сталая
творчасць яго пачынаецца з 1919 г., калі некаторыя з вершаў — «Пад крыжам»,
«Звон», «Песня беларуса» — з'явіліся ў газетах «Беларусь» і «Звон», іншыя
пазней увайшлі ў зборнік «Завіруха» (1922). Гэты пачатковы этап творчасці М.
Чарота адметны нацыянальна-патрыятычным гучаннем вершаў. У вершы «Ахвярую
Беларускаму хору Тэраўскага» (1919) са шчырым узрушэннем паэт заклікаў спяваць
«родную, пекную песню» і будзіць край свой ад цяжкага сну. Верш «Памяці Алеся
Гаруна» (1920) — паэтычнае смуткаванне над ахвярным лёсам нацыянальнага
песняра, які «спевам разбудзіў народ свой на прадвесні» і народу ж «на алтар
свой дыямэнт прынёс...» Матывы вершаў «Звон», «Песня бсларуса», «Пад крыжам»,
«Чужына» былі далёка не новымі для беларускай паэзіі, аднак настальгічны
настрой і пачуццё любові да свайго краю, асабліва абвостранае ўдалечыні ад яго,
— з шэрагу вечных тэм мастацтва. Калі ў вершы «Чужына», напісаным у Кузнецку
Саратаўскай губерні ў 1917 г. у час вайсковай службы, настальгічнае пачуццё
выяўлялася стыхійна-эмацыянальна: «Чужая краіна... Дзень цэлы ў сумоце, // I
думкі да дому ляцяць, // Дзе хата старэнька стаіць пры балоце, // I вербы над
рэчкай шумяць», — то ў вершы «Пад крыжам» Чарот паэтызуе прыклад свядомага
самаахвярнага патрыятызму:
О, краю мой родны,
усімі забыты!
Я сын твой, цябе
не забыў,
Хай буду я куляй
варожай забіты,
Ня кіну таго, хто
паіў і карміў.
Пасля 1921 г.
творчыя арыентацыі М. Чарота мяняюцца, нацыянальна-патрыятычныя матывы
саступаюць месца рэвалюцыйнай патэтыцы. Яго першы паэтычны зборнік «Завіруха»
стаў выніковым (разам з паэмай «Босыя на вогнішчы») у творчай эвалюцыі паэта за
тры-чатыры гады, калі ідэйна-тэматычныя і вобразна-паэтычныя прыярытэты ўжо
досыць выразна вызначыліся. Для М. Чарота і яго літаратурнага пакалення рэвалюцыя
ўяўлялася той канкрэтна-гістарычнай падзеяй, якая «зазямліла» мастацкі ідэал
папярэднікаў, вывела яго са сферы недасягальнай, прарочай і наблізіла да
рэальнага ажыццяўлення. Такое светаразуменне адпаведным чынам паўплывала на
паэтыку, якая характарызуецца сваімі ўстойлівымі вобразамі-сімваламі. Яны
ўмоўна падзяляюцца на дзве групы: вобразы, якія ўвасабляюць старое кепскае
жыццё, ад якога варта адмовіцца і якое варта закрэсліць, і вобразы, што
ўвасабляюць шчасліную светлую будучыню, пачатак якой пакладзены рэвалюцыяй.
Апантаная вера ў тое, што новае грамадства вядзе наперад прыгожая, светлая мэта
і нават святая ідэя, якая робіць апраўданымі любыя ахвяры, становіцца пануючым
пафасам твораў. Адмаўленне старога антаганістычнага ладу жыцця звязваецца ў
Чарота з такім шэрагам вобразаў, як «вечная ноч», «чорная ноч», «сцюжа»,
«зіма», «гразь балот», «жывое балота», «стары ланцуг», «могілкі», «пакрыўджаныя
вузнікі», «босыя», — гэта колішнія абяздоленыя жыхары «дрыгвы», якія спалі
«цяжкім сном». Але «светлая раніца волі» — тыповы вобраз з другога шэрагу
мастацкіх апазіцый — перамагае «цемру ночы», настае новы час і новае жыццё.
Следаванне такім устаноўкам даводзіла паэтычную ідэю да празмернай
гіпербалізацыі. Паміж матывамі адмаўлення старога і апявання новага прысугнічае
матыў стыхіі («буралом», «завіруха»), якая бязлітасна нішчыць стары лад і
расчышчае шлях «яскравай дзённіцы» новых дзён. Матывам «вечнай буры» прасякнуты
ўвесь чаротаўскі зборнік «Завіруха». Падобная мадэль свету прысутнічае ў вершах
М. Чарота «А я іду», «Вокліч мой», «Гром», «Вечная бура», «Буралом», «Заціхне
бура, і сонца гляне...», «Свінцовы дождж мые ўсходы вясны...» і інш. Вобразны
лад «буралому-завірухі» дапаўняецца ў Чарота «дымам-пажарам» — таксама
ўстойлівым сімвалам знішчэння старога дзеля пабудовы новага.
У 1929 г. выйшаў
з друку чарговы (і апошні) зборнік вершаў М. Чарота «Сонечны паход». У вершах
гэтага зборніка побач са старымі тэматычнымі апазіцыямі — супрацьпастаўленне
мінулага гаротнага жыцця і светлай вялікай будучыні, шлях да якой адчыніўся
пасля рэвалюцыі — з’явіліся і новыя, а менавіта: Захад — чорны і змрочны, дзе
«працоўныя ў цяжкім палоне», Захад, які трэба яшчэ апавіць пажарам з Усходу. Як
і раней, часта выкарыстоўваў Чарот у вершах гэтага зборніка вобразы прыродных
з'яў: вясны, восені, зімы. Так, вясна — гэта найперш май, сімвал рэвалюцыйнага
абнаўлення, новага жыцця, радасці і шчасця. Восень мае два вобразныя значэнні.
Настроі суму і жалю, восеньскай маркоты — гэта сімволіка «старога» свету.
Восень — Кастрычнік, рэвалюцыйнае вогнішча, вобразны прадспеў вясны — гэта
сімвалічная «вясновая восень». У ключы пераважна такіх вобразаў раскрыта
Чаротам і тэма Заходняй Беларусі. Адзін з вершаў гэтай тэмы названы «Зіма»
(1926), і гэты назоў, ужо сам па сабе сімвалічны, настройвае на ўспрыняцце
жыцця «там» у змрочных «сцюдзёных» фарбах. Гіпербалічная метафорыка ў вершы
таксама выводзіць паэта на матыў «сусветнай восені», і ён сцвярджае: «Вясенняй
восені чакаюць там штодзённа...».
Адной з
асаблівасцей паэтыкі М. Чарота, што яскрава адбілася ў зборніку «Сонечны
паход», з'яўляецца «блочная» стылістыка. «Блочная» пабудова страфы выяўляецца ў
тым, што радкі верша існуюць паасобку, існуюць як бы самі па сабе, іх
з'ядноўвае толькі нейкі самы агульны сэнс. У вершах такога плана мноства
няскончаных фраз, што стварае адчуванне, быццам у фразе шмат прапушчана,
застаюцца толькі «звязачныя ланцужкі», якія і ўтвараюць тэматычныя і стылявыя
«блокі» (верш «Атаман», 1925). Прыкметы «блочнай» стылістыкі ўласцівыя і аднаму
з праграмных дэкларатыўных вершаў Чарота «Камсамолія» (1926), дзе ён імкнуўся
паяднаць Беларусь (нацыянальны традыцыйны пачатак) і Камсамолію (рэвалюцыйны,
абнаўленчы пачатак).
У 30-я гады М.
Чарот практычна адышоў ад літаратурнай дзейнасці. Пасля працэсу 1930 г., калі
ўсе праявы нацыянальнага жыцця былі асуджаны як «нацыянал-дэмакратызм», Чарот,
на жаль, прычыніўся да асуджэння тых пісьменнікаў і грамадскіх дзеячаў, з кім
не так даўно разам тварыў літаратуру і змагаўся за Беларусь у 1919 г. У вершы
«Суровы прыгавор падпісваю першым» ён называў іх «ваўкамі лютымі... ў авечай
скуры» і сцвярджаў: «А справа вашых рук і ваша «незалежнасць» — Гандлярства
дзікае загубленым сумленнем». Як пісьменнік ён вычарпаўся ў 20-я гады. Чаротавы
нешматлікія вершы 30-х гадоў («Чырвонаармейская», «Завод і зямля», «Калгас
«Бязбожнік», усе — 1931; «Мы заклікаем», «Агітцягніку», абодва — 1933)
страчваюць мастацкую навізну і тую своеасаблівую паэтыку, якою поўніліся нават
апалагетычныя ранейшыя вершы Чарота, бо іх сагравала натхнёная вера ў будучыню
і ідэал — то прагматычна заземлены, як трактар і электраплуг, то адцягнены, як
«прыгожа-светлая даль».
Не толькі ў
лірыцы, але і ў паэмах М. Чарот імкнуўся знайсці новыя вобразныя сродкі, каб
адлюстраваць блізкія яго сэрцу рэвалюцыйныя перамены жыцця.
Самай вядомай і
першай па часе стварэння з’яўляецца паэма «Босыя на вогнішчы» (1921) —
вобразна-алегарычнае адлюстраванне рэвалюцыйных падзей на Беларусі. Твор
складаецца з дваццаці раздзелаў — па сутнасці дваццаці асобных вершаў, звязаных
агульнасцю падзей і матываў (дарэчы, гэта дало падставы даследчыкам
параўноўваць паэму са славутымі “Дванаццацю” А. Блока). Сюжэта як такога ў
паэме няма, кожны верш-раздзел з'яўляецца паэтычнай ілюстрацыяй да зменлівых
гістарычных падзей, што ўплывалі на лёс Беларусі ў час рэвалюцыйнай віхуры. «Босыя»,
галоўны калектыўны персанаж твора, — адна з форм эстэтычнай гіпербалізацыі. У
1920-я гг. крытыкай было шмат “зламана коп’яў” наконт сутнасці і прызначэння
сімволікі твора. Сучаснае прычытанне паэмы «Босыя на вогнішчы» дае магчымасць,
зыходзячы з тэксту, інтэрпрэтаваць твор як метафару рэгіянальнага
распаўсюджвання рэвалюцыі. Гэта ілюстрацыйныя паэтычныя абразкі да мясцовых
гістарычных падзей. З эстэтычнага боку «босыя» — абагульнены мастацкі вобраз
абнядоленай часткі грамадства («Гэй, за намі ў новы свет, хто убогі, хто
раздзет!»), «беднаты», антыподам якому, відавочна, з'яўляюцца «абутыя». Такім
чынам, канфлікт паэмы характарызуецца як сацыяльна-класавы. Калі параўнаць
«тутэйшых» Купалы і «босых» Чарота, то можна заўважыць, што аснову эстэтычнай дамінанты
вобраза «тутэйшых» складае матыў этнічны, нацыянальны, «босых» жа — сацыяльны,
прычым дастаткова люмпенізаваны.
«Чырванакрылы
вяшчун» (1922) — паэма-фантазія, як вызначыў асаблівасці жанру яе сам аўтар,
была напісана неўзабаве пасля «Босых на вогнішчы» і працягвала вобразную
распрацоўку сімвалаў «полымя», «пажарышча». У аснове сюжэта і кампазіцыі паэмы
— традыцыйны матыў падарожжа: палёт на аэраплане над рознымі краінамі з місіяй
распаўсюджвання «вызвольнага агню рэвалюцыі» там, «дзе працоўныя ў няволі»
(мастацкая ідэалізацыя вобраза «ўсясветнай камуны»).
Паэма «Беларусь
лапцюжная» (1924) вытрымана ў стылістычным ключы, блізкім да «Босых на
вогнішчы», аднак у ідэйна-тэматычным плане закранае ўжо іншы гістарычны этап:
збліжэнне горада і вёскі як новую фазу паслярэвалюцыйнага абнаўлення жыцця.
Калектыўны вобраз «босых» у гэтай паэме трансфармаваны ў вобраз «лапцюжнікаў»,
а Беларусь малюецца паэтам абноўленай менавіта таму, што вясковая бедната
пачынае асвойваць «дымны горад»:
— Гэй,
лапцюжнікі, слухай!..
Наша вёска не
будзе больш плакаць...
Па бруку гораду,
Бач, рухае,
Рухае горда
Побач з ботам
лазовы лапаць!..
Кампазіцыйнае
адзінства твора будуецца вакол ідэі ўсталявання новага жыцця ў былым заняпалым
краі. Асобнымі фрагментамі стварае паэт эмацыянальны малюнак «абноўленай»
рэчаіснасці. Ён прымае гэтае абнаўленне не толькі як грамадскую ідэю роўнасці і
шчасця, але апраўдвае і прымае нават тыя жорсткія сродкі, якімі дасягаецца ў
пралетарскай дзяржаве гэтае «ўсеагульнае шчасце», уключаючы нават тэрор
«надзвычаек»:
Новы край...
Замоўклі спевы жалю,
Лавай грознаю
прайшла чырвоных раць...
I ў мяне, бач,
рукі не дрыжалі
Загад пісаць: «Не
наш хто — рассталяць!»
У гэтым этапным
творы М. Чарот жадаў адлюстраваць той гістарычны пералом, на якім знаходзілася
Беларусь, і сцвердзіць слушнасць яе новага шляху. Пераломны момант гістарычнага
змагання за Беларусь ён сімвалічна ўвасабляе ў вобразах чырвонага каня з усходу
(на ім едзе «працы рыцар») і белага заходняга каня, якому «надломаны капыты» і
на якім «хістаецца яздок». Роля гістарычнага мінулага ў адраджэнні Беларусі і
шлях яе нацыянальнага самасцвярджэння свядома аспрэчваюцца паэтам: «Беларусь
болей слухаць не хоча аб Рагнедзе і Ізяславе». «Беларусі лапцюжнай слава»
бачыцца паэту толькі ў сувязі з перамогай «рыцара працы» на чырвоным кані з
усходу. Арыентацыі пісьменніка, такім чынам, былі відавочныя. Для параўнання:
прыкладна ў гэты ж час Купалам у п'есе «Тутэйшыя» былі створаны вобразы
Заходняга і Усходняга вучоных, з іх аднолькава чужымі і варожымі для Беларусі
інтарэсамі.
Паэма «Марына»
(1925) у адрозненне ад папярэдняй паэмы мае класічны сюжэт. У ёй ёсць
цэнтральны персанаж, хоць роля яго ў творы хутчэй статычная, чым дынамічная.
Апісанне гераіні, яе кахання, яе долі вытрымана ў форме фальклорнай стылізацыі
з уласцівымі фальклорнай паэтыцы рэгулярнымі паўторамі («Цвіце кветкай, Цвіце і
не вяне», «Пакахала сэрданькам дзяўчыны, Пакахала Марына Івана», «Паглядзеў
Іванка на Марыну, Паглядзеў — ды годзе...»), спеўнымі інтанацыямі, ужываннем
адмоўных паралелізмаў і эмацыянальна афарбаваных зваротаў («Не ад ветру бары
гамоняць, Не ад буры заскрыпелі сосны... ; «Ой, Марына, ой, Марына, 3 вочкамі
блакітнымі! Ты жыла у той краіне, што слязьмі аблітая...»).
Паэма «Карчма»
(1925) з прысвячэннем Я. Купалу набыла пэўнае аблічча паўлегальнасці, бо доўгі
час не перадрукоўвалася і была як бы выкрэслена з Чаротавай спадчыны. Аднак
гэты своеасаблівы твор не дужа разыходзіўся з асноўнай светапогляднай
устаноўкай Чарота, таксама як і стылістычныя прыёмы, выкарыстаныя ў ім, не
выбіваліся з рэчышча Чаротавай паэтыкі.
На мяжы паэзіі і
драматургіі знаходзіцца вершаваны абразок М. Чарота “Сон на балоце” (1924),
блізкі многімі сваімі момантамі (сюжэтам, стылістыкай, вобразамі) да
купалаўскай драматычнай паэмы “Сон на кургане”.
М. Чарот выступаў
як празаік і драматург. Яго навелы былі выдадзены асобнай кнігай «Веснаход»
(1924) і затым два разы перавыдаваліся (1926, 1928). Напачатку кнігі —
апавяданні «Да сонца» (1921) і «Пасля буры» (1923), якія можна назваць вершамі
ў прозе: па форме яны працягваюць традыцыю, закладзеную ў апавяданні Цёткі
«Прысяга над крывавымі разорамі». Матывы гэтых твораў Чарота блізкія матывам
яго лірыкі, і яны яшчэ раз падкрэсліваюць сацыяльна-палітычныя арыентацыі
пісьменніка, сімвалы якіх у навеле «Пасля буры» — «чароўная шапка з чырвонаю
звяздою», а ў навеле «Да сонца» — «чырвоны шлях пад вольнымі штандарамі». У
іншых навелах («Самалёт», «Саматканая світка», «Галя», «Талачка-шкрабалачка» —
усе 1923) М. Чарот адыходзіць ад чыстай апалагетыкі, узіраецца ў характары
людзей, у псіхалогію іх учынкаў і іх побыт, прасочвае, як праз лёсы яго герояў
праходзяць рэальныя гістарычныя перамены, перайначваючы «ўвесь папярэдні лад
жыцця». Сярод персанажаў яго прозы ёсць характары як паўнакроўныя, псіхалагічна
абгрунтаванвія (Галя, Талачка, Сцяпан з апавядання «Саматканая світка»), так і
рупары пэўных ідэй, падпарадкаваныя волі аўтара (Сцяпан з апавядання
«Непатрэбны чалавек»). Аднак у любым выпадку яго проза дае магчымасць
неадназначнага прычытання, што пэўным чынам узвышае пісьменніка ў вачах чытача.
Так, нельга сказаць, што Чарот асуджаў самагоншчыкаў (а на вёсках бадай усе
гналі самагон) ці папоў, хоць у многіх апавяданнях ён з дасціпным гумарам,
сакавітай гутарковай моваю апісаваў і першых і другіх («Споведзь самагоншчыка»,
«Кірмаш», «Бацюшка»). Ён паказвае, расказвае, але не ацэньвае. Проза М. Чарота
надзвычай багатая на гумар: ён ратуе творы ад апалагетычнай аднамернасці (чаго
не ўдалося яму пазбегнуць у лірыцы).
Спрабаваў свае
сілы М. Чарот і ў прыгодніцкай прозе, аб чым сведчыць яго аповесць для юнацтва
“Свінапас” (1925). Гэтая аповесць лічыцца няскончанай. У цэнтры сюжэта твора —
шэраг падзей, звязаных з героем-юнаком Грышкам, якога дражнілі на вёсцы
Свінапасам. Чаротам задумваўся вобраз маладога і прыгожага змагара за народнае
шчасце, падобнага да легендарнага Робін Гуда. Грышка як станоўчы персанаж
уяўляў сабой, аднак, статычную мадэль, дзеянні якога — шэраг своеасаблівых
прыгодніцкіх авантур на гістарычным фоне грамадзянскай вайны. У цэлым твор
атрымаўся кампазіцыйна рыхлым, яму не хапала моцнай захапляльнай інтрыгі. Аднак
паводле сюжэта аповесці ў 1926 г. быў створаны першы беларускі мастацкі фільм
пад назвай “Лясная быль”.
Удзел у тэатральным
гуртку «Беларуская хатка» і разуменне таго, што беларускай сцэне не хапае
сучасных драматычных твораў, натхнілі М. Чарота на стварэнне дзіцячых п'ес
«Пастушкі», «Данілка і Алеська», агітп’есы-жарта “Дажынкі”, камедыі-вадэвіля
«Мікітаў лапаць», фальклорна-этнаграфічнай драмы «На Купалле» (апошняя была
вельмі папулярнай ў сярэдзіне 1920-х гг., яе паставілі ў БДТ-І (сучасны тэатр
імя Я. Купалы); п’еса з вялікім поспехам ішла ў Маскве ў 1923 г. у пастаноўцы
беларускіх артыстаў з БДТ-І; на, жаль, аўтэнтычны тэкст гэтай п’есы не
захаваўся). Вадэвіль «Мікітаў лапаць» напісаны ў традыцыі камедыйных сцэнічных
твораў В. Дуніна-Марцінкевіча і Я. Купалы. У аснову сюжэта пакладзена любоўная
калізія, калі закаханыя — суседскія хлопец і дзяўчына — не могуць пабрацца з-за
сваркі паміж іх бацькамі. У рэшце рэшт справа ўладжваецца дзякуючы нечаканай
акалічнасці — лапцю вясковага дзівака Мікіты. Менавіта лапаць тут становіцца
сімвалічнай арганізуючай сюжэт дэталлю, праз якую высвечваюцца характары і
паводзіны герояў. П'еса насычана таксама каларытнымі сцэнамі з народнага жыцця.
Персанажы гавораць жывой гутарковай мовай, а іх сутыкненні маюць камічны эфект,
што забяспечвала п'есе нязменны поспех у гледачоў у 1920-я гады, калі яна
ставілася тэатрам У. Галубка, і забяспечвае зараз, калі яна ідзе на сцэне
Купалаўскага тэатра.
Язэп Пушча
Язэп Пушча —
прадстаўнік маладой хвалі беларускіх пісьменнікаў, якая прыйшла ў літаратуру
пасля Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Змітрака Бядулі, Алеся
Гаруна. Першыя крокі ў паэзіі Я. Пушча зрабіў, калі ў 1923 г. разам з іншымі
пісьменнікамі стаў адным з заснавальнікаў і арганізатараў літаратурнага
аб'яднання «Маладняк», а пазней — «Узвышша». З гэтага часу паэзія становіцца
яго асноўным заняткам.
Для ранніх вершаў
паэта характэрны тонкае лірычнае светаадчуванне, шырыня асацыяцый, дакладнасць
вобразнага мыслення, светлыя радасныя фарбы, бадзёрасць і жыццесцвярджальнасць.
Уласцівыя маладнякоўскай паэтыцы арнаментальнасць і квяцістасць выявіліся ў
многіх творах нязвычнымі метафарамі («Раніца рыкае», «Я раніцы кланяўся ў
пояс», «Раніцу шчэбет пільнуе», «Усміхаецца зорамі ночка», «Туляўся ў выбоінах
грэблі заплаканы променя вырыс», «Беланогі, расчухраны месяц лявоніць у лісці
кляновым»). У гэтых метафарах, якія падчас мяжуюць з нечаканасцю, нават
вычварнасцю, у пранікнёных інтанацыях адчуваецца не толькі захапленне паэзіяй
С. Ясеніна, у чым вульгарызатарская крытыка абвінавачвала Я. Пушчу. У гэтай
маладой задзірыстасці, нават свавольстве ўгадваюцца палёт фантазіі, імкненне
для кожнай грамадскай праявы ці з'явы прыроды знайсці сваё, непаўторнае
вобразнае тлумачэнне. Лепшымі лірычнымі творамі Я. Пушчы першай паловы 1920-х
гг. з'яўляюцца «Радзіма і сонца» (1922), «Рэчанька не спіць» (1922),
«Дажынкавае» (1924), «Эх, вёска...» (1924), «Я раніцы кланяўся ў пояс» (1924),
«Прывітанне табе...» (1925) і інш.
Прывітанне табе,
беларуская песня,
Ды ад постаці
спелага жыта душы!
Твае шчокі
румяняцца сонцам у снежні,
А мелодый калосся
Цэдзяць віно ў
каўшы.
Табе, ой умыцца
журбою не раз давялося!
Бо хіба не
помнім, як вечар
Шчацініўся бурым
мядзведзем...
Наогул, ранняя
лірыка Язэпа Пушчы цікавая найперш эксперыментальным пошукам новых
слоўна-выяўленчых сродкаў. У 1925 г. выйшаў зборнік паэзіі Я. Пушчы «Раніца
рыкае».
У другой палове
1920-х гг. убачылі свет такія паэтычныя кнігі Я. Пушчы, як «Vita» і «Дні
вясны». Аднак у канцы 20-х гадоў творчыя пошукі паэта ўскладніліся ў сувязі з
нездаровай грамадскай атмасферай у краіне, штучным распальваннем падазронасці,
агульнага недаверу, варожасці ў адносінах паміж людзьмі, навешваннем ярлыкоў.
Крытыкі-вульгарызатары вышуквалі песімістычна-ўпадніцкія настроі, трагедыйнасць
у зборніку Я. Пушчы «Песні на руінах» (1929), асабліва жорстка крытыкаваліся
яго «Лісты да сабакі». У віну паэту ставіўся сум па родных мясцінах; яго
распіналі на крыжы за тое, што адарваўся ад вёскі, але і не прыжыўся да
гарадскіх муроў. Лепшымі вершамі Я. Пушчы другой паловы 1920-х гг. можна лічыць
«Вечар асенні, вечар маўклівы» (1926), «Душа людская халадзее...» (1926),
«Стаяў ён нагім на дарозе» (1926), «Вечнае Ранне — Месія...» (1926), «Лісты да
сабакі» (1927), «Асеннія лісты» (1927), «Словы мае, словы — песні агнявыя»
(1927) і інш. У 1930 г. былі здадзены ў друк, але ў сувязі з арыштам не ўбачылі
свет зборнікі Я. Пушчы «Мой маніфест» і «Грэшная кніга». Яны да сённяшняга часу
не адшуканы. Хутчэй за ўсё, загінулі. Некаторыя рукапісы былі спалены сям'ёй у
Каралішчавічах з-за боязі нашкодзіць сабе, а таксама ссыльнаму паэту.
Цікавай
акалічнасцю ў творчай біяграфіі Я. Пушчы з'яўляецца тое, што ён спрабаваў
пісаць і ў ссылцы (на гэта, дарэчы, адважваліся нямногія). Так, да нас дайшлі
такія яго вершы, як «Дзекабрыстам» (1933), «Шумі, уральская тайга» (1935).
У 1958 г. пачаўся
новы перыяд у творчай біяграфіі Я. Пушчы. Ён вяртаецца на Беларусь. Паэта
нанава прымаюць у Саюз пісьменнікаў, выдаюць яго кнігі «На Бабрынцы», «Вершы і
паэмы» (абедзве — 1960), «Пачатак легенды» (1963). Многія з вершаў таго часу
з'яўляюцца гімнамі, песнямі, заздраўнымі тостамі ў гонар вяртання на Радзіму,
сустрэчы з сябрамі. Да сапраўднай, больш высокай у мастацкіх адносінах паэзіі
«позні» Пушча прарываўся ў вершах аб роднай прыродзе, да якой ён дакрануўся
пасля вяртання ў родны край і якую можа цяпер параўнаць з рускай і нават
экзатычнай паўднёвай і сібірскай. У вершах падобнага тэматычнага зместу —
«Кіпарысы» (1955), «Салавей», «Восень» (абодва — 1956), «Лета» (1957) — шмат
яркіх мастацкіх дэталей. Асаблівасці прыродаапісальных твораў Пушчы натуральна
вымагалі санетнай формы: іх у паэта некалькі дзесяткаў. Санеты не толькі аб
прыгажосці прыроды, а і аб вернасці роднаму краю, неўміручасці працы і
мастацтва. Высокі санетны строй спатрэбіўся паэту, як сам ён піша ў вершы «Буду
жыць» (1957), дзеля таго, каб «выткаць родныя узоры», упрыгожыць «чало Радзімы»
і тым самым абяссмерціць яе імя. Рысы гарманічнага стылю надзвычай выразна
выяўляюцца ў вершы «Лета», напісаным таксама ў форме санета. З гэтага твора так
і патыхае нейкай першазданнай свежасцю, светласцю. У ім ажываюць у рамантычным
стылі навальніцы, пярун, бліскавіцы, паўстае з загарэлымі на сонцы шчокамі, як
дзяўчына, лета — усё жыве, рухаецца, падобна чалавеку, пераліваецца фарбамі:
Люблю я радасць
першых навальніц,
Калі пярун
гартуе, вострыць стрэлы
I сыпле з горна
іскры бліскавіц,
Каб мы і нашы
сэрцы не старэлі.
...Такога лета,
як на Беларусі,
З такой ласкавай,
цёплаю душой
Лірыка падобнага
характару лёгка клалася на музыку. Таму песні на вершы Я. Пушчы напісалі шэраг
беларускіх кампазітараў, у прыватнасці I. Бараноўская, П. Падкавыраў, Ю.
Семяняка і некат. інш. Я. Пушча — аўтар некалькіх паэм.
У паэме «Песня
вайны» (1928) разгортваецца сюжэт кахання прыгажуні Марыі і параненага на вайне
афіцэра Іскрыніча, якога тая даглядала ў шпіталі. Хоць твор і не ўдаўся, у
цэлым яго можна лічыць слабаватым, аднак тут ёсць і неблагія моманты. Так,
паэму характарызуе востры антываенны пафас, антымілітарысцкі настрой, якім яна
прасякнута. Твор выклікае глыбокае спачуванне да ні ў чым не вінаватых ахвяр
вайны — параненых у акопах салдат, бежанцаў, якіх налічваліся десяткі і сотні
тысяч. Голас паэта гучыць даверліва, шчыра, пранікліва і адначасова гучна,
па-аратарску прыўзнята і публіцыстычна.
Самай вядомай і,
відаць, самай лепшай паэмай Я. Пушчы з'яўляецца «Цень консула» (1928),
прасякнутая моцным антыдыктатарскім пафасам. Яна вельмі складаная і цяжкая для
інтэрпрэтацыі. Хоць дзеянне ў паэме і не разгортваецца ў СССР (наогул яно там
як бы мае прыцягненне да часоў Старажытнага Рыму, хоць поўнасцю
"прышпіліць" яго да гэтага часу таксама немагчыма), твор праецыруецца
на даваенную рэчаіснасць перыяду пачатку сталінскіх рэпрэсій.
У самым канцы
1920-х гг. Я. Пушчам была напісана паэма «Крывавы плакат» (у пазнейшай рэдакцыі
«Крывавы год»). Твор мае прысвячэнне: «Памяці беларускіх партызан Сяргея і
Сымона Плашчынскіх». Прысвечана яна памятнаму 1920-му году, калі прасторы
Беларусі дратавалі белапалякі. Паэма публіцыстычная, даволі рытарычная, падзеі
паказаны агульна, адцягнена.
У паэме «Сады
вятроў» (1930) у форме дыялогу вольналюбівага паэта Грыміцкага і яго антыпода
празаіка Мярохі, які па-лакейску служыць афіцыйным патрабаванням чыноўнікаў,
вырашаецца праблема сапраўднай эстэтычнай вартасці мастацтва. Сутнасць яе — у
служэнні мастака інтарэсам усяго народа, а не чыноўнікам і
"временщикам", маючым уладу.
У апошні перыяд
жыцця Пушча таксама пісаў паэмы. У аснове іх — падзеі Вялікай Айчыннай вайны,
якую паэт на свае вочы не бачыў, а толькі перажыў, вывучыў па дакументах. Таму
і атрымаліся яны — «Бор шуміць» (1957) і «Людвіся» (1959) — хоць і поўныя
трагізму, але меладраматычныя, эскізныя, са слаба акрэсленымі характарамі
патрыётаў і фашыстаў. Самымі ўдалымі момантамі ў сувязі з гэтым якраз і
аказаліся сцэны мірнага жыцця, пейзажныя малюнкі — тое, што добра ведаў сам
аўтар.
Спіс выкарыстаных
крыніц
1. Мішчанчук М.І. Язэп Пушча //
Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. - Мн., 1999.
2. К. Р. Хромчанка Маладняк / К. Р.
Хромчанка // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі. Т.3.
3. Гарэлік Л.М., Мішчанчук М.І. Пушча
Язэп // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік: У 6 т. Т. 5. - Мн.,
1995. С. 80-81.
4. Перкін Н. С. Шляхі развіцця
беларускай савецкай літаратуры 20—30-х гг. / Перкін Н. С. — Мн., 1960.
5. Пушча Я. Зб. тв.: У 2 т. - Мн.,
1993. Т. 1-2.
6. Багдановіч І.Э. Міхась Чарот //
Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т. Т. 2. Мн., 1999. С.
454-474.
7. Гарэцкі М. «Маладняк» за пяць
гадоў / Гарэцкі М. — Мн., 1928.
Размещено на