Этыкетныя сітуацыі прабачэння і падзякі ў беларускай і англійскай мовах
МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
УСТАНОВА АДУКАЦЫІ "МІНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЛІНГВІСТЫЧНЫ УНІВЕРСІТЭТ
Факультэт англійскай мовы
Кафедра беларускай мовы і літаратуры
ЭТЫКЕТНЫЯ СІТУАЦЫІ ПРАБАЧЭННЯ І ПАДЗЯКІ Ў БЕЛАРУСКАЙ І АНГЛІЙСКАЙ МОВАХ
Дыпломная работа
Якавіцкая Настасся Алегаўна
Кіраўнік:
Паўлоўская Наталля Юр'еўна, прафесар кафедры беларускай мовы і літаратуры, доктар філалагічных навук, прафесар
Мінск, 2015
Змест
Уводзіны
Глава 1. Маўленчы этыкет і яго роля ў грамадскім жыцці
1.1 Паняцце этыкету. Маўленчы этыкет і культура
1.2 Патрабаванні да маўленчай дзейнасці. Нацыянальна-культурная спецыфіка і функцыі маўленчага этыкету
Глава 2. Семантыка этыкетных адзінак са значэннем прабачэння ў беларускай і англійскай мовах
2.1 Этыкетныя канструкцыі са значэннем прабачэння
2.2 Асаблівасці ўжывання этыкетных формул са значэннем прабачэння ў беларускай і англійскай мовах
Глава 3. Семантыка этыкетных адзінак са значэннем падзякі ў беларускай і англійскай мовах
3.1 Этыкетныя канструкцыі са значэннем падзякі
3.2 Асаблівасці ўжывання этыкетных формул са значэннем падзякі ў беларускай і англійскай мовах
Заключэнне
Спіс выкарыстаных крыніц
Уводзіны
Праца прысвечана даследаванню этыкетных формул прабачэння і падзякі ў беларускай мове у параўнанні з англійскай.
Этыкет уяўляе сабой сістэму правіл паводзінаў у стандартных сітуацыях зносін, накіраваную на падтрыманне прынятых у грамадстве статусна-ролевых прадпісанняў і забеспячэнне бесканфліктнага кантакту ўдзельнікаў зносін. Пад маўленчым этыкетам маецца на ўвазе сукупнасць тыпавых выказванняў, замацаваных моўнымі і нацыянальна-культурнымі традыцыямі ў даным моўным калектыве для выкарыстання ў канкрэтных сацыяльна-камунікатыўных сітуацыях.
Маўленчы этыкет увайшоў у поле зроку навукоўцаў ў другой палове XX стагоддзя і застаецца актуальным для навуковых даследаванняў ў сілу яго неабходнасці ў любым выглядзе чалавечага зносін - ад афіцыйна-дзелавых да штодзённа-бытавых, тым больш у міжкультурных зносінах.
Маўленчы этыкет - важны элемент любой нацыянальнай культуры. У мове, маўленчых паводзінах, устойлівых формулах зносін адлюстроўваецца багаты народны вопыт, непаўторнасць звычаяў, ладу жыцця, умоў побыту кожнага народа.
Наша праца выканана ў рэчышчы параўнальнай лінгвістыкі. Асаблівую значнасць сярод падобных даследаванняў набывае супастаўляльнае вывучэнне лінгвістычных сродкаў розных моў, дзе ідэнтыфікуюцца і маніфестуюцца нацыянальная самасвядомасць, культарна-гістарычныя традыціі, эмпірычны і духоўны досвед розных этнасаў.
Падзяка і прабачэнне - частотныя як у беларускай, так і ў англійскай мовах маўленчыя акты, пажаданыя для адрасата, таму што ў дзвюх сітуацыях уяўляюцца добразычлівыя адносіны адрасанта да адрасата.
Актуальнасць працы вызначаецца малай даследаванасцю маўленчых этыкетных формул падзякі і прабачэння ў сапастаўленні беларускай і англійскай моў.
Мэтай працы зяўляецца выяўленне нацыянальнай спецыфікі сродкаў у структуры формул прабачэння і падзякі у беларускай і англійскай мовах.
Зыходзячы з пастаўленай мэты прапануецца рашэнне наступных задач:
.Прааналізваць тэарэтычныя працы па тэорыі маўленчага этыкету.
2.Выявіць і класіфікаваць корпус этыкетных адзінак у беларускім і англійскім маўленчых этыкетах.
.Правесці кантрастыўна-супастаўляльны аналіз ужывання этыкетных маўленчых стандартаў у беларускай і англійскай мовах.
.Выявіць агульнанацыянальныя рысы беларускага менталітэту на фоне супастаўлення з менталітэтам носьбітаў англійскай мовы.
Аб'ект даследавання - семантыка этыкетных маўленчых формул у аспекце нацыянальнай ментальнасці.
Прадмет даследавання - камунікатыўныя формулы прабачэння і падзякі ў беларускай і англійскай мовах.
Пры напісанні працы выкарыстоўваліся апісальны метад і метад кантрастыўна-супастаўляльнага аналізу.
Тэарэтыка-метадалагічную аснову даследавання складаюць працы, прысвечаныя вывучэнню маўленчага этыкету.
Фактычным матэрыялам паслужылі формулы этыкетных выказванняў, выбраныя з беларускіх і англійскіх тлумачальных слоўнікаў і твораў мастацкай літаратуры, агульнай колькасцю 32 кантэкста.
Практычная значнасць даследавання заключаецца ў тым, што яго вынікі могуць выкарыстоўвацца ў практыцы міжкультурных зносін паміж носьбітамі беларускай і англійскай моў і культур на розных узроўнях.
этыкетны формула беларускі англійская
Глава 1. Маўленчы этыкет і яго роля ў грамадскім жыцці
1.1 Паняцце этыкету. Маўленчы этыкет і культура
Слова "этыкет запазычана з французскай мовы (etiguette) і мае значэнні ярлык, этыкетка, надпіс, цырыманіял, этыкет. Уладзімір Даль у сваім тлумачальным слоўніку тэрмін "этыкет трактуе як "чын, парадак свецкіх знешніх абрадаў і прыстойнасцей, прынятая, умоўная ветлівасць; цырыманіял, знешняя абраднасць [18, с. 198].
Аднак яшчэ да пачатку XX ст. у рускай мове пад этыкетам многія разумелі ярлык, які наклейваўся на бутэлькі і абгорткі тавараў з указаннем фірмы, гандляра ці вытворцы. Пазней з гэтым значэннем засталося слова "этыкетка, а этыкет стаў успрымацца ў сучасным значэнні. У "Слоўніку па этыцы" прыводзіцца такое азначэнне: "Сукупнасць правілаў паводзін, якія датычацца нашага праяўлення адносін да людзей (абыходжанне з людзьмі, якія цябе акружаюць, формы зваротаў, прывітанняў і паводзін у грамадскіх месцах, манеры і адзенне) [33, с.431]. Такая дэфініцыя істотна звужае значэнне і змест паняцця "этыкет і не ўлічвае адрозненні паміж бытавымі, этыкетнымі, рытуальнымі і цырыманіяльнымі сітуацыямі. Т.У. Ціўян прапаноўвае больш дакладнае разуменне этыкету: "Гэта такія правілы рытуальных паводзін чалавека ў грамадстве, якія адлюстроўваюць істотныя для данага грамадства сацыяльныя і біялагічныя крытэрыі і пры гэтым патрабуюць ужывання сацыяльных прыёмаў. [39, с.144]. Але і гэтае азначэнне мае дачыненне пераважна да зносін камунікацыі ўвогуле.А. Байбурын і А. Тапаркоў трактуюць этыкет як "сукупнасць спецыяльных прыёмаў і рысаў паводзін, з дапамогай якіх адбываецца выяўленне, падтрыманне і абыгрыванне камунікатыўных статусаў партнёраў па зносінах [7, с.5]. Разуменне этыкету як феномена са спецыфічнай формай рэгуляцыі чалавечых зносін акцэнтуе камунікатыўны аспект.
У "Тлумачальным слоўніку беларускай мовы этыкет тлумачыцца наступным чынам: "сукупнасць правілаў і форм паводзін, вызначаны парадак зносін у пэўным сацыяльным асяроддзі; частка знешняй культуры грамадства. Этыкет уключае паводзіны ў грамадскіх месцах, формы звароту і прывітання, адзенне, манеры, уменне паводзіць сябе за сталом, сустракаць і праводзіць гасцей і г. д." [36, с.608].
У кожным грамадстве распрацаваны стандартызаваныя нормы сацыяльных паводзін, якія чакаюцца ад чалавека ў пэўнай сітуацыі. Сацыяльна і нацыянальна спецыфічныя правілы як маўленчых, так і немаўленчых паводзін, якія звязаны з паняццем этыкету, адыгрываюць вялікую ролю ў камунікатыўных сістэмах. Веданне гэтых нацыянальна спецыфічных і сацыяльна замацаваных правілаў мовы штодзённых паводзін адыгрываюць такую ж вялікую ролю ў авалоданні зносінамі, як і ўласна моўныя правілы для будавання маўлення.
Натуральна, што этыкет і маўленне звязаны вельмі цесна. Манера маўлення, стыль, дазвол ці забарона гаварыць адно і не казаць іншае, выбар моўных сродкаў як паметы сваёй прыналежнасці да асяроддзя - усё гэта прыкметна ў нашых штодзённых маўленчых праявах.
Такім чынам, варта вызначыць паняцце маўленчага этыкету. Л.А. Увядзенская дае такое вызначэнне маўленчаму этыкету: "Пад маўленчым этыкетам маюцца на ўвазе распрацаваныя правілы маўленчых паводзін, сістэма маўленчых формул зносін [13, с.23]. Вядомы лінгвіст, даследчык маўленчага этыкету Н.І. Фарманоўская вызначае маўленчы этыкет як "рэгулюючую правілы маўленчых паводзін сістэму нацыянальна спецыфічных стэрэатыпных, устойлівых формул зносін, прынятых і прадпісаных грамадствам для ўстанаўлення кантакту суразмоўцаў, падтрымання і перапынення кантакту ў абранай танальнасці. [37, с.9].
А.Г. Балакай у сваім тлумачальным слоўніку рускага маўленчага этыкету дае наступнае тлумачэнне: "Маўленчы этыкет - гэта сістэма спецыфічных моўных знакаў (слоў, устойлівых словазлучэнняў) і правілаў іх ужывання, прынятых у даным грамадстве з мэтай наладжвання моўнага кантакту паміж суразмоўцамі і падтрымання ветлівых, добразычлівых, сяброўскіх або афіцыйных адносін у залежнасці ад моўнай сітуацыі. У пэўным сэнсе маўленчы этыкет можна разглядаць як умоўную мову ветлівасці, субардынацыі, якая мае свой слоўнік (сістэму знакаў) і граматыку (правілы маўленчых паводзін у грамадстве) [8, с.6].
Правілы ўсіх маўленчых паводзін рэгулююцца маўленчым этыкетам. Гэта сітуацыі звароту, прывітання, развітання, прабачэння, падзякі, віншавання, пажадання, спагады і спачування, адабрэння і кампліменту, запрашэння, прапановы, просьбы, савета і многія іншыя. Маўленчы этыкет ахоплівае усё, што выказвае добразычлівае стаўленне да суразмоўцы, што можа стварыць спрыяльны клімат зносін. Багаты набор моўных сродкаў дае магчымасць выбраць дарэчную для маўленчай сітуацыі і спрыяльную для адрасата форму зносін, усталяваць сяброўскую, нязмушаную або, наадварот, афіцыйную танальнасць размовы.
Культура - складаная шматгранная з'ява, якая мае камунікатыўна - дзейнасную, каштоўнасную і сімвалічную прыроду. З пункту гледжання сацыялогіі, культура - гэта "агульная сістэма ўстойлівых, спадчынных пераваг і прыярытэтаў у чалавечым стаўленні і паводзінах, гэтак жа, як у думках і пачуццях [35, c.6]. Культуры адрозніваюцца ў светапоглядзе, вераваннях, каштоўнасцях, нормах і мадэлях камунікацыі. Асабліва ярка культуры адрозніваюцца ў мове і невербальных паводзінах, у манерах, у спосабах звароту з часам, прасторай і матэрыяльнымі рэчамі. Мова - спосаб захавання і трансляцыі культуры, традыцый і грамадскай свядомасці канкрэтнага маўленчага калектыву. Як унікальная гісторыка-культурная з'ява мова адначасова адлюстроўвае і выказвае агульначалавечыя, універсальныя і нацыянальна-спецыфічныя рысы культуры пэўнага народа. Менавіта ў мове ўвасоблены весь пазнавальны вопыт народа, яго філасофска-рэлігійныя, сацыяльна-выхаваўчыя, маральна-этычныя, мастацка-эстэтычныя ўяўленні і прынцыпы. Мова займае першае месца сярод нацыянальна-спецыфічных кампанентаў культуры [38].
У чалавечай культуры самае старажытнае мастацтва - гэта мастацтва зносін. Маўленчы этыкет разумеецца як нацыянальна спецыфічныя правілы маўленчых паводзін, якія прымяняюцца пры ўступленні суразмоўцаў у кантакт і для падтрымання зносін у абранай танальнасці. На думку Н.І. Фарманоўскай, "маўленчы этыкет - гэта шырокая зона адзінак мовы і гаворкі, якая славесна выказвае этыкет паводзін, дае нам тыя моўныя багацці, якія назапасіліся ў кожным грамадстве для выражэння неканфліктных, "нармальных", гэта значыць, добразычлівых адносін да людзей [37]. З іншага боку, этыкет рэгулюе складаны выбар найбольш дарэчных маўленчых сродкаў для канкрэтнага адрасата, канкрэтнага выпадку, канкрэтнай сітуацыі і становішча зносін.
Слова як асноўная адзінка мовы адлюстроўвае сувязь мовы, мыслення і пазамоўнай рэчаіснасці, валодае лінгвістычнай значнасцю, зяўляецца адначасова маніфестацыяй адпаведнай культуры. Мова захоўвае адзінства народу ў гістарычнай змене пакаленняў і грамадскіх фармацый, якая абядноўвае людзей у часе, геаграфічнай і сацыяльнай прасторы. Мова як адна з прыкмет нацыі адлюстроўвае культуру народа, які на ёй гаворыць, г. зн. нацыянальная культура. Дзве нацыянальныя культуры ніколі не супадуць поўнасцю, нацыянальная культура складаецца з нацыянальных і інтэрнацыянальных адзінак. Пры гэтым мову разглядаюць у моцнай сувязі з фактамі грамадскага жыцця яе стваральнікаў і носьбітаў, з іх гістарычным, геаграфічным побытам, культурай і літаратурай. Семантычная сістэмы розных моў і асобньія элементы гэтых сістэм змяшчаюць пэўную нацыянальна-спецыфічную інфармацыю, вядомую толью гэтай нацыянальна-культурнай супольнасі людзей.
Культура фарміруе чалавека. Чалавек - субект які пазнае, заусёды знаходзіцца пад уплывам сваей нацыянальнай культуры. Моўны калектыў, які жыве у нейкім асяроддзі асвойвае яго у зменлівых, але характэрных менавіта дзеля яго сацыяльных i культурных умоў, якія навязваюць носьбітам данай мовы спецыфічны погляд на той ці іншы фрагмент рэчаінасці ці зяуляецца прызмай, скрозь якую ажыццяўляецца ўспрыманне навакольнага асяроддзя.
1.2 Патрабаванні да маўленчай дзейнасці. Нацыянальна-культурная спецыфіка і функцыі маўленчага этыкету
Практычнае значэнне маўленчага этыкету заключаецца ў тым, што ён дае магчымасць людзям без асаблівых намаганняў скарыстоўваць ужо гатовыя формы агульнапрынятай ветлівасці для зносін з рознымі групамі людзей і на розных узроўнях.
Спецыфікай маўленчага этыкету зяўляецца тое, што ён характаразуе як штодзённую моўную практыку, так і моўную норму. Сапраўды, элементы маўленчага этыкету прысутнічаюць у штодзённай практыцы любога носьбіта мовы (у тым ліку і таго, хто слаба валодае нормай), які лёгка апазнае гэтыя формулы ў патоку маўлення і чакае ад суразмоўцы іх ужывання ў пэўных сітуацыях. Элементы маўленчага этыкету засвойваюцца настолькі глыбока, што яны ўспрымаюцца "наіўнай" моўнай свядомасцю як частка штодзённых, натуральных і заканамерных паводзін людзей. Няведанне патрабаванняў маўленчага этыкету і, як следства, іх невыкананне успрымаецца як жаданне абразіць ці як нявыхаванасць [30].
З іншага боку, маўленчай этыкет можа разглядацца з пункту гледжання моўнай нормы. Так, ўяўленне аб правільным, культурным, нармаваным маўленні ўключае ў сябе і пэўныя ўяўленні аб норме ў галіне маўленчага этыкету. Само ўжыванне або неўжыванне адзінак маўленчага этыкету таксама можа быць прадметам нармалізацыі, напрыклад: формулы прабачэння дарэчныя ў выпадку, калі той, хто просіць прабачэння, прычыняе неспакой свайму суразмоўцу, аднак занадта часта прасіць прабачэння не варта, бо як гэтым суразмоўца ставіцца ў няёмкае становішча і інш. Акрамя таго, парушэнне нормаў і правілаў літаратурнай мовы, асабліва, калі яно выглядае як нядбайнасць, само па сабе можа разглядацца як парушэнне маўленчага этыкету.
Адным з найбольш стабільных паказчыкаў паспяховасці маўленчага акта зяўляецца ступень выхаванасці i адукаванасці камунікантаў. Па гэтай прыкмеце людзі падзяляюцца на носьбітаў літаратурнай мовы i прастамоўя. У маўленчых паводзінах чалавека пастаянна адбываецца выкананне сацыяльных i сітуацыйных роляў, арыентацыя ў агульнасацыяльным становішчы i ў ролях адрасата, ацэнка афіцыйнасці i неафіцыйнасці камунікацыйнай сітуацыі [26].
Такім чынам, патрабаванні маўленчага этыкету ўтвараюць свайго роду іерархію. У пэўнай ступені яны з'яўляюцца неад'емнай часткай актыўнай і пасіўнай моўнай практыкі кожнага носьбіта мовы; з другога боку, гэтыя патрабаванні звязваюцца з пэўным узроўнем культуры мовы, больш ці менш высокім. Напрыклад, кожнаму носьбіту мовы з ранняга ўзросту вядома, што пры сустрэчы неабходна вітацца. Далей дзіцяці тлумачаць, што трэба вітацца ў адпаведнасці з пэўнымі правіламі (малодшы вітае старэйшага першы, выкарыстоўваючы для гэтага цалкам пэўныя формулы - не Прывітанне або Здароў, а Добры дзень, або лепш: Добры дзень, Іван Іванавіч). Нарэшце, у далейшым носьбіт мовы пазнае і аб іншых тонкасцях маўленчага этыкету і вучыцца іх выкарыстоўваць у сваёй штодзённай практыцы.
Мяжа паміж штодзённай маўленчай практыкай і нормай у маўленчым этыкеце непазбежна з'яўляецца рухомай. Практычнае прымяненне маўленчага этыкету заўсёды некалькі адрозніваецца ад нарматыўных мадэляў, і не толькі з-за недастатковага ведання ўдзельнікамі яго правілаў. Адхіленне ад нормы або залішне скрупулёзнае прытрымліванне яе можа быць звязана з жаданнем таго, хто гаворыць, прадэманстраваць сваё стаўленне да суразмоўцы або падкрэсліць сваё бачанне сітуацыі. Такім чынам, маўленчы этыкет не з'яўляецца жорсткай сістэмай правілаў [30].
Маўленчы этыкет так ці інакш прывязваецца да сітуацыі маўленчых зносін і яе параметраў: асобаў суразмоўцаў, тэмы, месца, часу, матыву і мэты зносін. Перш за ўсё ён уяўляе сабой комплекс моўных з'яў, арыентаваных на адрасата, хоць асоба моўцы (або пішучага) таксама ўлічваецца. Гэта можа быць найлепшым чынам прадэманстравана на ўжыванні Ты і Вы - формаў у зносінах у беларускай мове. Агульны прынцып складаецца ў тым, што Вы-формы ўжываюцца як знак павагі і большай фармальнасці зносін; Ты - формы, насупраць, адпавядаюць нефармальным зносінам паміж роўнымі. Аднак рэалізацыя гэтага прынцыпу можа паўставаць у розных варыянтах у залежнасці ад таго, як удзельнікі маўленчых зносін суадносяцца па ўзроставай і/або службовай іерархіі, ці знаходзяцца яны ў роднасных ці сяброўскіх адносінах; ад узросту і сацыяльнага становішча кожнага з іх і г. д.
Такім жа чынам, правілы маўленчых зносін могуць адрознівацца ў залежнасці ад таго, з'яўляюцца тэмай зносін сумныя ці радасныя для ўдзельнікаў зносін падзеі; існуюць спецыфічныя этыкетныя правілы, звязаныя з месцам зносін і г. д.
Даследчыкамі апісваецца цэлы спектр камунікатыўных функцый маўленчага этыкету. Вось некаторыя з іх. Маўленчы этыкет:
спрыяе ўсталяванню кантакту паміж суразмоўцамі;
-прыцягвае ўвагу слухача (чытача), вылучае яго сярод іншых патэнцыйных суразмоўцаў;
дапамагае вызначыць статус зносін (сяброўскія, дзелавыя, афіцыйныя і інш);
фарміруе спрыяльную эмацыянальную абстаноўку для зносін і аказвае станоўчае ўздзеянне на слухача (чытача) [30].
Веданне правілаў маўленчага этыкету, іх захаванне дазваляе чалавеку адчуваць сябе ўпэўнена і нязмушана, не адчуваць няёмкасці з-за прамашак і няправільных дзеянняў, пазбегнуць насмешак з боку навакольных.
У маўленчым этыкеце перадаецца сацыяльная інфармацыя пра моўцу і яго адрасата аб тым, знаёмыя яны ці не, аб адносінах роўнасці/няроўнасці па ўзросту, службоваму становішчу, аб іх асабістых адносінах (калі яны знаёмыя), пра тое, у якой абстаноўцы (афіцыйнай або неафіцыйнай) адбываюцца зносіны, і г. д. Выбар найбольш дарэчнага выраза маўленчага этыкету і складае правілы ўступлення ў камунікацыю.
Такім чынам, у маўленчых паводзінах кожны чалавек застаецца непаўторнай індывідуальнасцю, але ў той час знаходзіцца ў межах сацыяльных узаемадачыненняў з іншымі людзьмі. Веданне этыкетных норм зяўляецца неабходным элементам у маўленні свядомага, адукаванага чалавека, бо ў гэтым адлюстроўваецца культура i выхаванне чалавека.
Не існуе народа без маўленчага этыкету, кожная мова валодае сваім запасам слоў і выразаў, якія адлюстроўваюць нацыянальную спецыфіку моўнай ветлівасці.
Устойлівыя формулы зносін складаюцца ў сілу ўстойлівай замацаваннасці сродкаў выказвання за сітуацыяй, тыпам тэксту, відам маўлення (вуснае/пісьмовае, маналог/дыялог) і гэтак далей. Нацыянальна-культурная спецыфіка маўленчага этыкету знаходзіць сваё адлюстраванне ў асаблівасцях мыслення народа, а мысленне - у лексічным складзе мовы, ва ўстойлівых моўных словазлучэннях і моўных асацыяцыях. Мова, мысленне і культура натуральным і непарыўным чынам узаемазвязаны. Усе разам яны суадносяцца з навакольнай прыроднай і сацыяльнай рэчаіснасцю, адлюстроўваюць і адначасова фарміруюць яе [35].
Кожны народ стварыў сваю сістэму правілаў маўленчых паводзін. У маўленчым этыкеце народаў можна вылучыць агульныя рысы: устойлівыя формулы прывітання і развітання, формы паважлівага звароту да старэйшых і г. д. Аднак рэалізуюцца гэтыя рысы ў кожнай культуры па-свойму. Пры гэтым з вядомай доляй умоўнасці можна сказаць, што асэнсаванне маўленчага этыкету яго носьбітамі праходзіць як бы некалькі стадый. Для замкнёнай традыцыйнай культуры характэрна абсалютызацыя этыкетных патрабаванняў да паводзін наогул і да маўленчых паводзін у прыватнасці. Носьбіт іншага маўленчага этыкету ўспрымаецца тут як дрэнна выхаваны або амаральны чалавек альбо як абражальнік. У больш адкрытых знешнім кантактам соцыумах звычайна больш развіта ўяўленне аб адрозненні маўленчага этыкету ў розных народаў, а навыкі пераймання чужых моўных паводзін могуць быць нават прадметам гонару членаў соцыума. Нацыянальна-культурная спецыфіка маўленчых зносін складаецца з наступных узаемазвязаных фактараў:
фактары, звязаныя з культурнай традыцыяй, суадносныя з дазволенымі і забароненымі ў грамадстве тыпамі і разнавіднасцямі зносін, этыкетнымі характарыстыкамі ўніверсальных актаў зносін, са стэрэатыпнымi сітуацыямі зносін;
-фактары, звязаныя з сацыяльнай сітуацыяй і сацыяльнымі функцыямі зносін;
фактары, звязаныя з этнапсіхалогіяй у вузкім сэнсе (асаблівасці псіхічных працэсаў суадносяцца з псіхалінгвістычныя арганізацыяй маўленчай дзейнасці);
фактары, звязаныя з наяўнасцю ў тэзаўрусаў супольнасці спецыфічных рэакцый, паняццяў, якія адлюстроўваюцца ў сістэме традыцыйных вобразаў, параўнанняў;
фактары, якія вызначаюцца спецыфікай мовы дадзенай супольнасці, якія адлюстроўваюцца ў сістэме стэрэатыпаў, сістэме вобразаў, параўнанняў, структуры тэкстаў, этыкетных формах, функцыянальнай стылістыцы [30].
Маўленчы этыкет застаецца важнай часткай нацыянальнай мовы і культуры. Немагчыма казаць пра высокі ўзровень валодання замежнай мовай, калі гэта валоданне не ўключае ў сябе веданне правілаў маўленчых зносін і ўменне прымяняць гэтыя правілы на практыцы. Асабліва важна мець уяўленне аб разыходжаннях ў нацыянальных маўленчых этыкетах. Напрыклад, у кожнай мове існуе свая, якая фармавалася стагоддзямі, сістэма зваротаў. Пры літаральным перакладзе сэнс гэтых зваротаў часам скажаецца; так, англійскае Dear выкарыстоўваецца ў афіцыйных зваротах, тады як адпаведнае яму беларускае Дарагі ўжываецца, як правіла, у менш фармальных сітуацыях. Або іншы прыклад - у многіх культурах Захаду на пытанне Як справы? варта адказваць: Добра. Адказ Дрэнна або Не вельмі лічыцца непрыстойным: суразмоўцу не варта навязваць свае праблемы. У Беларусі на тое ж пытанне прынята адказваць нейтральна, хутчэй з негатыўным адценнем: Нічога; Памаленьку.
Немагчымасць паспяховай камунікацыі без ведання асаблівасцей культуры прызнана ў цяперашні час відавочным фактам. Даследчыкі розных абласцей ведаў пра чалавека прыйшлі да высновы, што культура адлюстроўваецца ў свядомасці людзей, фармуе іх светапогляд, вызначае спецыфіку паводзін. Камунікатыўныя паводзіны людзей з'яўляюцца кампанентам іх нацыянальнай культуры, рэгулюецца нацыянальнымі нормамі і традыцыямі, якія маюць глыбокія гістарычныя карані.
Глава 2. Семантыка этыкетных адзінак са значэннем прабачэння ў беларускай і англійскай мовах
2.1 Этыкетныя канструкцыі са значэннем прабачэння
Прабачэнне - гэта дзейнасць, якая накіравана на паляпшэнне, выпраўленне, функцыя якой складаецца ў змене значэння, якое інакш магло б прыпісаць дзеянню. Мэта такой дзейнасці заключаецца ў ператварэнні таго, што магло б разглядацца агрэсіўна, у тое, што можа быць прызнана.
А. Вежбіцкая вызначае сэнс маўленчага акта прабачэння наступным чынам: "Ведаючы, што я быў прычынай таго, што з табой адбылося нешта дрэннае, жадаючы зрабіць так, каб ты дараваў мяне, я кажу: я шкадую, што зрабіў гэта [12, с.270].
Маўленчы акт выбачэння з'яўляецца экспрэсіўным маўленчым актам, асноўная функцыя якога - аднавіць сацыяльны баланс або гармонію паміж суразмоўцамі. Хоць ён непасрэдна звязаны з захаваннем дыстанцыі, яго варта разглядаць таксама ў сувязі са стратэгіямі ветлівасці збліжэння, паколькі яго асноўнае прагматычнае значэнне - запэўніць адрасата у тым, што яго заўважылі, яго паважаюць і хочуць падтрымліваць з ім бесканфліктныя адносіны, гэта - знак увагі і добразычлівасці.
У беларускай мове існуе вялікая колькасць этыкетных формул, якія выражаюць прабачэнне. У асноўным яны будуюцца з выкарыстаннем дзеясловаў прабачаць, выбачаць і дараваць у загадным ладзе. Напрыклад: Прабач (це), калі ласка; Выбачай (це) за.; Даруй (це) мне, калі ласка. У англійскай мове прадстаўлены тры асноўныя канструкцыі для выражэння прабачэння:
) Im sorry - спантаны выраз шкадавання або спагады ў адрас суразмоўцы па падставе непрыемнай выпадковасці, якая адбылася не па віне чалавека ці па незалежных ад чалавека абставінаў: вас штурхнулі, вам наступілі на нагу і т.п.;
) Excuse me або сінонімы: Pardon (me); I beg your pardon - формулы прабачэння за прычынены свайму суразмоўцу неспакой: закранулі, прабіраючыся міма яго ў натоўпе, адрываеце ад справы і г. д.
) Forgive me - зварот з прабачэннем за больш сур'ёзныя правіннасці ў адносінах да суразмоўцы: за дапушчаную грубасць, за нявольную абразу, за неаплачаны доўг і т.п. [34].
У сітуацыйным аспекце як у беларускай, так і ў англійскай мовах прабачэнне само па сабе можа быць прадстаўлена:
) апраўданнем - зыходнай (самаасуджальнай) рэплікай, матываванай абставінамі:
Pardon me for not coming to see you last night Прабачце мяне, што не прыйшоў да вас учора ўвечары [34].
Прабачце за візіт, прабачце, што прымусіў вас зноў успомніць пра гора… (Анатоль Бароўскі. Ахутавана).
) просьбай - прабачэннем як маўленчай рэакцыяй у адказ:
Be more careful! Будзь (це) уважлівым (і) 'm sorry Прабач (це) [34].
Ого, распусцілі язык. Усё ж жанчына перад вамі.
Прабачце (Уладзімір Караткевіч. Чорны замак Альшанскі).
У якасці зыходнай рэплікі, параўнальна з міжвольнай зваротнай рэакцыяй, форма прабачэння рэзка вылучаецца: канкрэтнасцю абгрунтавання, грунтоўнасцю зместу, каларытнасцю стылістычнай афарбоўкі. У сувязі з гэтым зыходная рэпліка служыць па сутнасці хутчэй апраўданнем, чым прабачэннем:
Im sorry I cant stay any longer Шкада, што я не магу застацца даўжэй [34].
Прабачце, я павінен адысці (Уладзімір Караткевіч. Чорны замак Альшанскі).
Excuse my coming so late Выбачай (це), што я так позна [34].
Прабачце, што так позна (Анатоль Бароўскі. Ахутавана).
Pardon me for troubling you Прабач (це) за турботы [34].
Прабачце, што так атрымалася (Алег Рукаль. На службе князя Радзівіла).
Forgive me for being so rude Прабач (це) мяне за тое, што так груба [34].
Прабачце, што перабіла вас. Кажыце далей (Вітаўт Чаропка. Перамога ценю).
I must apologize to you for my long silence Я павінен папрасіць прабачэння перад вамі за маё доўгае маўчанне [34].
У першую чаргу я хачу схіліць галаву перад гэтымі забітымі юнакамі і дзяўчатамі, перад усімі забітымі на гэтай ганебнай вайне і ад імя сумленных амерыканцаў папрасіць прабачэння ў вашага народа. (Сяргей Давідовіч. Вайна забірае нявінных).
Апраўданне, якое выяўляецца ў зыходнай рэпліцы, не трэба блытаць з просьбай-прабачэннем у выглядзе маўленчай рэакцыі ў адказ. У англійскай мове незалежна ад сітуацыі і асяроддзія гэтая спантанная рэакцыя выяўляецца па сутнасці адзіным маўленчым штампам Im sorry, які змяняе толькі сваю экспрэсіўнасць. У беларускай мове у гэтым выпадку могуць выкарыстоўвацца ўсе вядомыя мадэлі выражэння прабачэння. Напрыклад:
Выбачэнне за тое, што моўца нешта не памятае:
Do you remember I told you about my sister Вы памятаеце, я расказваў вам пра сваю сястру?
Im so sorry, but not really Мне жаль, але не зусім [34].
Добры дзень! Не пазнаяцё?
Выбачайце. не прыпамiнаю, - адказаў Попутчiк (Францішак Аляхновіч. У кіпцюрох ГПУ).
Выбачэнні ў сувязі з немагчымасцю выканаць просьбу:
Could you lend me a pound Ці не маглі б Вы пазычыць мне фунт?
Sorry, but I cant Выбачайце, але я не магу [34].
Ужо позна. Заставайцеся ў мяне на ноч.
Даруйце, ня можам (Алег Рукаль. На службе князя Радзівіла).
Просьба выбачыць за неразуменне:
So, do you support us Так вы падтрымліваеце нас?
I'm sorry, I don't understand what you mean Прабачце, але я не разумею, што вы маеце на ўвазе [34].
Гэта зусім проста й ясна. Згаджаешся?
Здаецца, - адказаў нясьмела Янук. - Але як, якімі сіламі? Вы прабачце, спадар Падгайскі, я ня вельмі гэта ўсё разумею (Кастусь Акула. Гарватка).
Найбольш распаўсюджанымі рэплікамі ў адказ на прабачэнне лічацца стылістычна нейтральныя клішэ, такія як Няма за што, Нічога ў беларускай мове і іх эквіваленты Not at all; Thats all right; Never mind у англійскай мове:
Калі просьба прабачыць здаецца суразмоўцу залішняй ці перабольшанай, то ён можа выкарыстоўваць выказванні:
No harm done // No need to be sorry // Forget it - Не варта прасіць прабачэння [34].
Так што вы мне прабачце за адмову - не магу я прыняць яе. Таму застануся тут.
Не трэба прасіць прабачэння, мяне не крыўдзяць вашы пытанні (Святлана Алексіевіч. Зачараваныя смерцю).
Існуе цэлы шэраг формул прабачэння, якія ўжываюцца як у беларускай, так і ў англійскай мовах. Калі правесці паралелі паміж выяўленнем гэтых формул у розных мовах, то можна ўбачыць, што галоўным патрабаваннем зяўляецца шчодрасць на ветлівыя словы.
2.2 Асаблівасці ўжывання этыкетных формул са значэннем прабачэння ў беларускай і англійскай мовах
Прыносячы прабачэнне, прадстаўнікі розных культур далёка не заўсёды вядуць сябе аднолькава, і гэты маўленчы акт мае шэраг культурна-спецыфічных асаблівасцяў. Пры супастаўленні англійскіх і беларускіх выбачэнняў выяўляюцца адрозненні, якія тычацца маўленчых мадэляў, іх семантыкі, ступені экспрэсіўнасці, частотнасці і сітуацый ужывання.
Як ужо было адзначана, у адрозненне ад беларускай мовы ў англійскай мове няма размежавання Ты - і Вы-формаў, што мае вялікі уплыў і на фарміраванне адзінак моўнага этыкету. Найбольш часта ўжывальная форма выражэння прабачэння ў беларускай мове - гэта выкарыстанне дзеясловаў выбачаць, прабачаць і дараваць у загадным ладзе. Наяўнасць Ты - і Вы-формаў звароту выклікае неабходнасць выкарыстоўваць і розныя формы гэтых дзеясловаў, маюцца на ўвазе Прабач, Выбачай і Даруй для Ты-формаў і Прабачце, Выбачайце і Даруйце для Вы-формаў. Выбар формы залежыць ад зносін паміж суразмоўцамі і самой сітуацыі маўлення:
Размова паміж сваякамі:
Даруй, дзеду, здаюся (Міхась Лынькоў. Міколка-паравоз).
Прабачайце, панічок: я прыйшла запытацца - ці баліць яшчэ ў вас галава, ці перастала (Якуб Колас. На ростанях)?
Размова з падкрэсліваннем павагі да суразмоўцы:
Ах, Ядвіська! Што ж гэта мы: і не падзякавалі пану настаўніку за кнігі.
Выбачайце, я і забылася. Вельмі дзякую вам, - прамовіла Ядвіся (Якуб Колас. На ростанях).
У англійскай мове на падставе адсутнасці дзялення Ты - і Вы-формаў усе тры асноўныя формулы прабачэння (I'm sorry /Excuse me/Forgive me) могуць выкарыстоўвацца незалежна ад фармальнасці размовы. Аднак яны таксама маюць асаблівасці ўжывання.
Найбольш ужывальнай маўленчай формулай прабачэння ў англійскай камунікацыі з'яўляецца (I'm) sorry. Яна мае некалькі варыянтаў: I am sorry/I'm sorry/Sorry. Першы адрозніваецца тым, што дазваляе падкрэсліць шчырасць пачуццяў таго, хто гаворыць. Sorry - найбольш фармалізаваная рытуальная формула прабачэнні, у якой семантычнае значэнне ў большай ступені згублена, яна часта ўжываецца аўтаматычна як сігнал аб увазе:
Настаўнік зазірае ў настаўніцкую ў пошуках калегі:
Kate Кэйт?
She is not here at the moment. I have not seen her. Sorry Яе тут зараз няма. Я не бачыў яе. Прабачце.
Вучань і настаўнік падчас кансультацыі:
Is it plural Гэта множны лік?
No, it's singular Не, гэта адзіночны.
Oh, sorry А, прабачце [23].
Важнай асаблівасцю англійскага выраза I'm sorry зяўляецца яго выкарыстанне са значэннем шкадавання і для выразаў спачування. У беларускай мове яму ў той жа сітуацыі адпавядае Мне шкада. Варта адзначыць, што ў англійскай мове гэта канструкцыя найчасцей ужываецца менавіта з гэтым значэннем.
I'm sorry you don't like him Мне шкада, што ён вам не спадабаўся (Jack London. Martin Eden).
I am sorry we cannot see your sister, Miss Dashwood, - said Miss Steele. - I am sorry she is not well Мне шкада, што мы не можам пабачыць вашу сястру, міс Дэшвуд, - сказала міс Сціл. - Спачуваю, што яна дрэнна сябе адчувае (Jane Austin. Sense and Sensibility).
Аднак выраз I'm sorry можа выкарыстоўвацца таксама і ў якасці выразу прабачэння за некія правіннасці:
"Well, that certainly is too bad. I'm sorry Так, гэта сапраўды занадта дрэнна. Прабачце (Theodore Dreiser. The Financier).
Факт семантычнай спустошанасці формул прабачэння адзначаюць і англійскія даследчыкі. Яны прапануюць адрозніваць сярод іх шчырыя прабачэнні ('heartfelt apologies') і 'руцінныя' ('routine apologies').Б. Фрэйзер называе іх "рытуальнымі" (ritual). Апошнія зяўляюцца не столькі выбачэннямі, колькі ветлівымі знакамі ўвагі да людзей [23].
Па гэтай прычыне ў англійскай мове існуюць разнастайныя сродкі ўзмацнення выбачэнняў, якія служаць мэтай пераканаць слухача ў праўдзівасці і інтэнсіўнасці пачуццяў таго, хто гаворыць, надаць ім шчырасць гучання, гэта значыць, супрацьпаставіць іх пустым, рытуальным формулах. У ролі такіх інтэнсіфікатараў выступаюць very, so, awfully, terribly:
I'm sorry, very, but I can't do anything for you Прабачце, але я не магу нічога для вас зрабіць