Сістэма кіравання дзяржаўнымі сялянамі Беларусі да канца 30-х гадоў XIX в.
Змест
Уводзіны
Глава 1. Сацыяльна-эканамічнае палажэнне дзяржаўных сялян Беларусі да канца 30-х гадоў XIX в.
Глава 2. Падрыхтоўка і правядзенне рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі
2.1 Рэформа сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі
2.2 Палітыка "апякунства" над дзяржаўнымі сялянамі
2.3 Люстрацыя дзяржаўнай маёмасці
Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры
Уводзіны
Пры падрыхтоўцы рэформы найбольш увагі надзялялася заходнім губерніям, дзе сялянскі рух пераплятаўся з нацыяналяна-вызваленчым рухам. Існавала і іншая спецыфіка: заходнія губерні знаходзіліся на паншчыне, а цэнтральныя - на аброку. У заходніх губернях было падворнае землекарыстанне, у цэнтральных - абшчыннае. Дзяржаўныя маёнткі здаваліся ў арэнду польска-літоўскай шляхце, тут захаваліся сярэдневяковыя перажыткі. А эканамічны і палітычны ўплыў шляхты быў вельмі моцны, что і патрабавала з боку ўрада асаблівых мер яго аслаблення. Вялікі адбітак паклала і нацыянальна-вызваленчая барацьба. Шляхетскае паўстанне 1830-1831 гг., якое суправаджалася мэтай аднаўлення Рэчы Паспалітай у межах 1772 г., магло перарасці з удзелам шырокіх сялянскіх мас у антыўрадавае выступленне.
Гэтыя істотныя абставіны эканамічнага і палітычнага жыцця паўплывалі на аграрную палітыку ўрада ў заходніх губерніях.
Вывучэнне гісторыі беларускага сялянства мае вялікае навуковае значэнне, бо дазваляе пашырыць разуменне дзеяння агульных заканамернасцяў, уласцівых феадальнаму спосабу вытворчасці, а з іншага боку зразумець у чым выяўлялася своеасаблівасць феадальнага ладу ў канкрэтна-гістарычных умовах Беларусі, што своеасаблівага ўнесла беларуская эканоміка ў агульны працэс станаўлення і развіцця феадальнага спосабу вытворчасці. Вывучэнне гэтага перыяда у гісторыі грамадства мае асабліва важнае значэнне. Так як у гэты перыяд найбольш ярка адзначаюцца законы грамадскага развіцця, найбольш востра праяўляюцца супярэчнасці паміж старым, выміраючым і новым ладам, які зараджаецца. Вывучэнне праблемы разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў Беларусі, як і іншых рэгіёнах Расійскай імперыі, неабходна важна для вызначэння прычын пагібелі феадальнага спосаба вытворчасці, для вывучэння сацыяльна-эканамічных умоваў далейшага развіцця феадалізма.
Вывучэнне гістарычных крыніц, архіва і інш. літаратуры дазваляе паставіць некаторыя пытанні: аб ходзе люстрацыі; аб далейшым раслаенні вёскі, нягледзячы на спробы рэформы спыніць развіццё капіталізму ў вёсцы; аб ўздзеянні на сялян адміністрацыйнай часткі рэформы; аб росце даўгоў дзяржаўнай вёскі адначасова з падёмам яе вытворчасці з ўлікам развіцця кулацкіх гаспадарак; аб немагчымасці "апякунскай палітыкі з-за недахопу сродкаў; аб жаданні ўрада змяніць закон на карысць пануючага класу; аб наяўнасці значнага сялянскага руху сярод сялян.
Пры такіх абставінах навуковая актуальнасць не выклікае сумненняў. Актуальнасць вывучэння тэмы ("Рэформа дзяржаўнай вёскі Беларусі канца 30-50-х гадоў XIX ст. ") заключаецца, па-першае, у прычыне яе значнасці ў працэсе вырашэння агульнасялянскага пытання ў Расійскай імперыі; па-другое, таму што ў на Беларусі, як і ў іншых заходніх губернях Расіі яна была болыш глыбокай і разгорнутай па свайму зместу, і па выніках, чым у Цэнтральнай Расіі. Гэта менавіта ў першую чаргу тлумачыцца тым, што вастрыня сялянскага пытання ў беларускіх губернях была найбольш небяспечна ў дачыненні да ўрада. Таму царскі ўрад хацеў хутчэй сцерці розніцу паміж узроўнем развіцця далучаных губерняў і Расіі, прытушыць выбуханебяспечныя тэндэнцыі, баяўся зліцця сялянскіх хваляванняў са шляхецкім рухам. У "Советской исторической энциклопедии, у тт.4 і 7 (ст. адносна 633-636 і 294) нават не ўпамінаюцца даты рэформы Кісялёва ў заходніх губерніях. Таму не выклікае здзіўлення, што ў некаторых аўтараў рэформа дзяржаўнай вёскі датавана недакладна або няправільна.
Цэнтральным абектам свайго вывучэння, што вынікае з назвы, я выбраў феномен дзяржаўнай вёскі ў Беларусі і рэформу П. Дз. Кісялёва. Прытым не ставіцца мэтай дасканалае і ўсебаковае вывучэнне дадзенай тэмы, а пастаноўка тэмы, непасрэдна, дыктуецца неабходнасцю паказаць асаблівасць і сутнасць рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі, яе месца ў агульна-гістарычным развіцці, наступствы і ўздзеяннем на далейшы лёс казённых сялян, убачыць адносіны ўрада да вялікай сацыяльнай групы вытворцаў - дзяржаўных сялян.
Таму для дасягнення пастаўленай мэты імкнуся сфармуляваць задачы дадзенай курсавой працы найбольш мэтазгодна наступным чынам:
. Ахарактарызаваць сукупнасць прычын, якія вызвалі рэформу П. Дз. Кісялёва і яе спецыфіку ў беларускіх землях. Вызначыць рысы дадзенай рэформы і яе месца ў гістарычным працэсе вырашэння агульнасялянскага пытання.
. Вызначыць мэты правядзення гэтай рэформы, разглядзець ход і змест дадзенай рэформы, адметнасці яе ажыцяўлення ў асноўных мерапрыемствах.
. Падвесці вынікі пераўтварэнняў у Беларусі: адміністрацыйнай частцы рэформы, няздзейснасці "апякунскай палітыкі, вызначыць, як рэформа адбілася на становішчы земляробства і жывёлагадоўлі дзяржаўных сялян.
. Даць абектыўную адзнаку месцу і ролі рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі ў агульнагістарычным працэсе.
Пераходзячы да агляду літаратуры па дадзенай тэме, трэба адзначыць той факт, што пытанне аб дзяржаўных сялянах, у тым ліку і рэформа П. Дз. Кісялёва, прыцягваў як дарэвалюцыйных, так і савецкіх гісторыкаў. Першыя працы насілі публіцыстычны характар і адлюстроўвалі змаганне грамадска-палітычных плыняў, якая развярнулася вакол рэформы П. Дз. Кісялёва яшчэ ў перыяд яе падрыхтоўкі і практычнага ажыццяўлення. Адно з плыняў насіла ўмерана-ліберальны характар, іншае было прасякнута радыкальна-народніцкімі тэндэнцыямі.
Ліберальная традыцыя знайшла сваё найбольш поўнае адлюстраванне ў 4-х томнай біяграфіі П.Д. Кісялёва, напісанай яго дарадчыкам і паплечнікам, вядомым эканамістам Н.П. Заблоцкім-Дзесятоўскім. Біяграфія напісаная ў стылі публіцыстычнай апалогіі, прадставіла яго апосталам законнасці і правы, нястомным барацьбітам за прыгоннае вызваленне, супернікам як рэвалюцыі, так і рэакцыі. Аднак ні характарыстыкі гістарычнага перыяду, ні навуковага аналізу светапогляду і дзейнасці Кісялёва, ні азначэнні сутнасці наступстваў рэформы з пункта гледжання грамадскага развіцця ў кнізе няма. Аналагічная адзнака асобы і дзейнасці П.Д. Кісялёва дадзеная і Ў.І. Сямеўскім.
У лагеры радыкальных народнікаў кніга Н.П. Заблоцкага-Дзесятоўскага сустрэла рашучае пярэчанне. У асобе Н. Марозава яны выкрывалі апалагетычны характар біяграфіі, якая выйшла, і выкрылі палітыку Кісялёва. Яны спрабавалі паказаць, што рэформа Кісялёва не прынесла сялянам сапраўднага палягчэння, што яго палітыка "апякунства" выклікала выбух сялянскага паўстання, а ўсё яго задумы і намаганні пайшлі прахам.
Нягледзячы на тое, што ў адзнацы народніцкіх публіцыстаў было нямала справядлівага, яны зыходзілі з няслушных перадумоў аб пазакласавай дзяржаве і суб'ектыўна-ідэалістычных гледжанняў на гістарычнае развіццё.
Рэвалюцыя 1905-1907 гг. абвастрыла цікавасць да аграрнай праблемы. Некаторыя з прац, якія выйшлі ў гэты перыяд, закранаюць пытанне аб становішчы дзяржаўных сялян і, у прыватнасці, рэформу П.Д. Кісялёва. Артыкулы расійскіх буржуазных гісторыкаў М.М. Багаслоўскага, З.А. Князькова, Ю.У. Гацье, адмыслова прысвечаныя гэтай тэме, спрабуюць звязаць правядзенне рэформы з гістарычнай эпохай, падрабязна спыняюцца на становішчы дзяржаўных сялян напярэдадні і пасля рэформы.
Такім чынам, літаратура дасавецкага перыяду аб рэформе дзяржаўнай вёскі, праведзенай П.Д. Кісялёвым, утрымоўвала больш матэрыялу аб асобе і дзейнасці Кісялёва, чым аб гаспадарчым і прававым становішчы дзяржаўных сялян. Сацыяльна-эканамічныя асновы рэформы былі даследаваныя недастаткова, мэты і задачы праведзеных мерапрыемстваў тлумачыліся пераважна палітычнымі матывамі.
У 20-я гады XX ст. інтарэс беларускіх гісторыкаў да вывучэння гісторыі Беларусі першай паловы XIX ст. зводзіцца ў асноўным да даследавання сялянскага пытання. Былі апублікаваны некалькі артыкулаў гісторыкаў М. Мялешкі і Д. Жарынава, але гэтыя артыкулы асвячаюць сабою толькі некаторыя асобныя часткі ў гісторыі сялянства Беларусі і не кранаюць рэформу дзяржаўнай вёскі.
У 1930-х гг. ад даследавання асобных пытанняў гісторыкі пераходзяць да больш абагульняючых прац манаграфічнага характару. Адна з іх праца К.П. Кернажыцкага "Гаспадарка прыгоннікаў Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX ст. У гэтай манаграфіі ўпершыню ў беларускай гістарыяграфіі паказваецца сутнасць разлажэння феадальнага спосабу вытворчасці ў сельскай гаспадарцы Беларусі канца XVIII - першай паловы XIX ст. Але аўтар не закрануў пытанне аб характарыстыцы гаспадаркі дзяржаўнай вёскі і інш. важных фактарах.
Савецкая гістарыяграфія асвятляе пытанне аб дзяржаўных сялянах, у тым ліку і рэформу П.Д. Кісялёва на аснове марксісцка-ленінскага вучэння аб развіцці грамадства. Да першых даследаванняў па гэтым пытанні ставяцца працы З.У. Токарава. З.У. Токараў вызначае рэформы 1837-1844 гг. як спробу падпарадкаваць казённую вёску прыгоннай апецы.
У пасляваенны час перад даследчыкамі паўстала сурьёзнае пытанне - ўсебакова даследаваць сацыяльна-эканамічную гісторыю краіны ў першай палавіне XIX ст., паказаць яе пераломны характар у гэтым перыядзе." История БССР (1953) былы значнай працай на той час, але там глыбока незакрануты ўсе бакі сацыяльна-эканамічнага жыцця краіны.
Вялікі ўклад у распрацоўку тэмы ўнесла двухтомная манаграфія "Государственные крестьяне и реформа П.Д. Киселёва М.М. Дружыніна, яна напісаная на аснове багатага дакументальнага матэрыялу. У ёй даецца разгорнутая характарыстыка перадумоў рэформы, паказваецца ход яе падрыхтоўкі і правядзенні. Аўтар грунтоўна даследуе сацыяльна-эканамічную сутнасць, аналізуе вынікі і наступствы рэформы дзяржаўных маёмасцяў на аснове параўнання статыстычных дадзеных да і пасля яе. Адмысловая ўвага надаецца ажыццяўленню рэформы ў вялікарасійскіх губернях.
У выдатнай працы акадэміка можна заўважыць марксіцка-ленінскую пастаноўку пытання. У параграфе, які пасвячаецца Беларусі і Літве, аўтар распавядае асаблівасці эксплуатацыі дзяржаўных маёнткаў, аналізуе колькасны склад дзяржаўных сялян, дакладвае аб колькасці саслоўя дзяржаўных сялян, аб размеркаванні зямель па асобных паветах. У другім томе гэтай працы Дружынін удзяляе больш увагі рэформе ў Беларусі. Так, у 10-ым параграфе разглядаюцца тры асноўныя пытанні: скасаванне арэнднай сістэмы, люстрацыя і перавод на аброк. Шырокі статыстычны матэрыял паказвае становішча вытворчай сілы дзяржаўнай вёскі ў момант пачатку яе правядзення. Такім чынам, аўтар метадам шырокага выкарыстання табліц і абагульняючых фактаў, глыбінёй аналізу, выдатным выкладаннем паказаў ход рэформ, але даследчык паказаў агульнарасійскі аспект разглядання праблемы, таму што не ставіў мэту падрабязнага пагубернскага вывучэння.
Конюхава Т.А. у сваёй працы разглядае пытанні стану сельскай гаспадаркі дзяржаўных сялян Віленскай і Ковенскай губерняў у перыяд рэформы П.Д. Кісялёва (1839-1857).
Асобныя аспекты гэтай тэмы вылажаны ў працах Н.Н. Улашчыка "Сельское хозяйство Литвы и Западной Белоруссии в первой половине XIX в" і "Обезземеливание крестьян Литвы и Западной Беларуси накануне отмены крепостного права" . Хоць яны не прысвечана спеціяльна рэформе Кісялёва, але разам з даследаваннямі памешчыцкай гаспадаркі мае шмат звестак пра дзяржаўную вёску. Аўтар разглядае пытанне аб разрадах сялян, "вольных людях" на дзяржаўнай зямлі і інш. У працы даюцца размеры дзяржаўнага землевалодання па маёнтках, насельніцтву, ураджаям, жывёлагадоўлі. Вялізным плюсам працы ёсць выкарыстанне гістарыяграфічных сведкаў з крытычным поглядам на кожнае асобнае пытанне.
Пытанне аб характары і змесце рэформы ў беларускіх губернях, яе асаблівасцях і этапах збольшага асветлены ў працах В.У. Чапко - "Сельское хозяйство Белоруссии в 1-й половине XIX в." . У гэтых працах вялікае месца займаюць пытанні развіцця сельскай гаспадаркі, палажэння сялян, і іх надзелы ў першай палове XIX ст., што дазваляе выкарыстоўваць гэтую літаратуру для дапамогі пры напісанні дадзенай курсавой.
У 1980-я гады было абаронена шмат дысертацый па аграрнай тэматыцы, у асноўным па перыяду канца XVIII - першай паловы XIX ст.В.Э. Загарульская ў сваёй кандыдацкай працы "Реформа государственной деревни Белоруссии (30-50-х гг. ХIХ в.) з улікам сучаснага становішча крыніц разгледзела прычыны правядзення, ход і вынікі рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі.
Даследаванні У.А. Сосны, напрыклад, "Дзяржаўныя сяляне на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX" прысвечаны фарміраванню саслоўя дзяржаўных сялян і палітыку ўрада ў Беларусі перыяду канца XIX - першай паловы XIX ст.
Пры напісанні працы былі вывучаныя крыніцы, якія можна падзяліць на наступныя групы:
) матэрыялы афіцыйнага справаводства;
) статыстычныя матэрыялы.
дзяржаўныя сяляне беларусь
Вельмі цікавай крыніцай зяўляецца "Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба" (1861 г.) І. Зяленскага па Мінскай губерні і П. Баброўскага па Гродзенскай губерні. Гэтыя крыніцы, заснаванныя на вялізным статыстычным матэрыяле, распавядаюцца эканамічныя асаблівасці губерній з яе падрабязным геаграфічным і этнаграфічным апісаннем,ёсць звесткі аб народанасеьніцтве, аб стане шляхоў зносін і аб ураджаях. Галоўны недахоп - аўтары шмат адводзяць месца дваранам, ідэалізуючы гэтае саслоўе. Таксама аўтары не былі спецыялістамі ў гэтай галіне, а кароткі тэрмін выканання пастаўленай задачы прывяла да недакладнасці звестак і да супярэчнасцяў у дадзеных.
Можна адзначыць "Статистичексие труды" І. Штукенберга і "Крепостное население в России по десятой народной переписи А. Трайніцкага. Багаты лічбавы матэрыял, які змяшчаецца ў гэтых публікацыях, дазваляе прасачыць вынікі рэформы П.Д. Кісялёва для беларускіх губерняў. Пры вывучэнні дынамікі народанасельніцтва значную ролю адыгрываюць матэрыялы рэвізій, асноўнай мэтай якіх быў пералік усіх падаткаплацельшчыкаў, лле вялікая колькасць памылак можна знайсці і тут: у большасці выпыдкаў вынікі былі няпоўнымі, з-за спешкі часам не ўлічваліся вялікія групы сялян, напрыклад, жанчыны, дзеці і г. д.
Адным з галоўных афіцыйных выданняў зяўляецца "Полное собрание законов Российской империи. Изд.2-е. Тт.14, 15.", дзе храналагічна змяшчаюцца заканадаўчыя акты, карты і чарцяжы ўрада па перыяду з 1825 па 1881 г. і якія датычацца заходніх губерняў Расійскай імперыі. Асаблівасцю другога выдання ў тым, што шэраг дакументаў апублікаваны былі з памылкамі, нават асобныя дакументы засталіся па-за публікацыяй. У працы таксама выкарыстаны дакументы са зборніка "Беларусь у эпоху феадалізму" (тт.3-4).
У дадзенай працы зроблена спроба вывучыць асаблівасці правядзення і раскрыць сутнасць рэформы дзяржаўнай вёскі ў беларускіх губернях, паказаць яе наступствы і вынікі для беларускай казённай вёскі.
Праца складаецца з уводзін; двух глаў (у першай главе распавядаецца пра сацыяльна-эканамічнае палажэнне дзяржаўнай вёскі Беларусі напярэдадні рэформы Кісялёва, у другой - сутнасць і рэалізацыя рэформы); трох параграфаў (у першым параграфе другой главы даследуецца адміністрацыйная частка рэформы, у другім - палітыка "апякунства над дзяржаўнымі сялянамі, у трэцім - люстрацыя, як галоўнае мерапрыемства рэформы Кісялёва); заключэння; спісу крыніц і літаратуры. Усяго курсавая праца па абёму займае 30 старонак.
Глава 1. Сацыяльна-эканамічнае палажэнне дзяржаўных сялян Беларусі да канца 30-х гадоў XIX в.
З 40-х гадоў XIX ст. працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы ў Расійскай імперыі перарастае ў крызіс. У сельскай гаспадарцы ён праявіўся ў рэзкім падзенні даходнасці памешчыцкай і дзяржаўнай вёскі, хутка нарастаючым абеззямельванні і збядненні сялянства. Пагаршэнне сацыяльнага і матэрыяльнага становішча сялян выклікала вострыя сацыяльныя супярэчнасці і канфлікты.
Дзяржаўныя сяляне складалі асаблівую катэгорыю залежнага насельніцтва Расіі, але іх прававое і гаспадарчае становішча значна адрознівалася ад палажэння памешчыцкіх сялян. У Беларусі, дзе тэмпы роста капіталізму былі больш павольныя чым у Расіі (што і выразілася на расшырэнні правоў дзяржаўных сялян у Расіі), таму прававое становішча казённых сялян было ідэнтычным становішчу памешчыцкіх сялян. Часовы ўладальнік быў надзелены эканамічнай, адміністрацыйнай і судзебнай уладай над сялянамі. Галоўным эканамічным адрозненнем двух рэгіёнаў было тое, што ў Расіі дзяржаўныя маёнткі знаходзіліся на падушным аброку, а ў Беларусі большая частка на паншчыне, якая магла аб'ядноўваць у сабе як грашовую, так і натуральную рэнту. Казённыя маёнткі ў Расіі кіраваліся казённымі палатамі, а на Беларусі - праз сістэму часовага ўладання, асноўнае месца ў якой займала арэнда.
Табліца 1 - Агульная колькасць дзяржаўных сялян (мужчынскага полу) Беларусі і колькасць зямлі па дадзеных 7-й рэвізіі :
ГуберняЗямля, дзесяцінДуш мужчынскага полуВіцебская Магілёўская Мінская Гродзенская276458 30562 425788 19166239217 5455 16533 35917
Табліца сведчыць аб тым, што дзяржаўныя сяляне складалі даволі значную частку насельніцтва. Па дадзеных 8, 9, 10 рэвізій іх колькасць павялічылася прыкладна ў 2-3 разы. Толькі ў Мінскай губерні, па дадзеных І. Зяленскага, зямельныя плошчы казённых маёнткаў ставіліся да агульнай плошчы губерняў як 18 да 100, што складае некалькі меней 1/5 часткі.
Да пачатку 1840-ых гг. зямельныя надзелы дзяржаўных сялян у беларускіх губернях значна паменшыліся. Так, у Гродзенскай губерні надзел складаў 1-2 дзесяціны; у Віцебскай і Мінскай губернях сярэдняя велічыня зямельнага надзела роўна 2-3 дзесяцінам; Віленская і Магілёўская губерні мелі надзел 3-5 дзесяцін.
Усе віды павіннасцяў і іх адбыванне вызначаліся ў дзяржаўных маёнтках Беларусі на аснове інвентароў, у адпаведнасці з умовамі арэнднага дагавора. Калі арандатар браў маёнтак, то дабіваўся больш выгадных умоў арэнды і саступак на сваю карысць. У выніку змест інвентара змяняўся, а павіннасці павялічваліся. Так, арандатар рознымі спосабамі павялічваў павіннасці, ня гледзячы на ўмовы дагавора і інвентароў: назначэнне дадатковых прац, не залікам "прыгонных" дзён, праца на пабудовах і т.д.
Арэндная сістэма былы тым больш цяжкай для дзяржаўных сялян, бо яна спалучалася з паншчынай. Сяляне дзяржаўных маёнткаў на Беларусі працавалі на паншчыне і на іншых адпрацовачных павіннасцях, як памешчыцкія сяляне. Размеры паншчыны былі рознымі ва ўсіх дзяржаўных маёнтках, дзе існавалі сваі асабістыя інвентары, якія змяняліся пры перадачы іх новаму ўладальніку. Памер паншчыны для сялян усталёўваўся ў адпаведнасці з вялічынёй надзела або з працоўнай душы. У 30-х гадах паншчына для дзяржаўных сялян Беларусі складала 2-3 дні на тыдзень з працоўнай душы мужчынскага і жаночага полу. У іншых маёнтках, дзе памер пашчыны вызначаўся для сялян ў залежнасці ад зямельнага надзелу, паншчына складала 4 дні на тыдзень з валокі зямлі. Існавалі адпрацовачныя павіннасці: згоны, падводы, начны каравул, а таксама паверх паншчыны: малацьба, вязка сена, парубка дроваў.
Рэвізоры пызнавалі, што дзяржаўныя сяляне былі выснажаны самаўпраўствам арандатараў і знаходзіліся на мяжы поўнага разарэння. Сяляне масава пісалі скаргі ў казённыя палаты на бясчынствы феадалаў. Распаўсюджанай з'явай у заходніх губернях сталі няправільныя складанні чыноўнікамі казённых палат інвентароў на карысць арандатараў. Матэрыялы рэвізій і гаспадарчага апісання дзяржаўных маёнткаў 30-40-х гг. XIX ст. адлюстроўваюць поўнае разарэнне і заняпад сялянскай гаспадаркі гэтых маёнткаў. Па дадзеных рэвізіі Віцебскай губерні 42% дзяржаўных сялян мелі 1-2 дзесяціны, 25% мелі 2-3 дзесяціны, 15% сялян - 3-4 дзесяціны, і толькі 16% мелі 4-6 дзесяціны. Малазямелле было вынікам сацыяльна-палітычных умоў, якія былі характэрны для прыгоннай дзяржавы. Лепшыя землі дзяржаўных сялян забіраліся памешчыкамі суседніх памешчыцкіх маёнткаў.
Малаўрадлівая зямля, якую сяляне апрацоўвалі драўлянай сахой ці бараной, амаль не ўгнойвалася, давала вельмі малыя ўраджаі 2-3 зярна. Нястача прыгоднага ворыва, сенакосаў, а таксама поўная адсутнасць выганаў прывялі ў заняпад жывёлагадоўлю.
У дзяржаўных маёнтках Беларусі, як і ў памешчыцкіх, шырока практыкавалася арандатарамі сдача сялян у наём падрадчыкам на будаўнічыя работы. Пры сдачы ў арэнду вялікага маёнтка ўладальніку прадстаўлялася права па дагавору з валасным кіраўніцтвам аддаваць сялян на заробкі. Прычым на гэтых аперацыях нажываліся як арандатары, якім тайна плацілі за селяніна, так і падрадчыкі, якія выплачвалі нікчэмныя сумы сяляніну, акрамя таго, арандатары патрабавалі грошы ад сялян за дазвол адыйсці на заробкі. Нястача зямлі, неўраджаі прымусілі дзяржаўных сялян для набыцця грашовых сродкаў адыходзіць на заробкі: будаўніцтва крэпасцей, дарог, на сплаўныя работы і т.д.
Дзяржаўныя сяляне, акрамя выканання павіннасцяў на карысць арандатара, павінны былі таксама плаціць і агульнадзяржаўныя зборы - падушную падаць (1руб.30 кап. - 1 руб.50 кап.), грашовыя зборы на земскія патрэбы (да 60 кап.): утрыманне дарог, прылад, аццяпленне і асвятленне казарм і іншыя. Такім чынам, у Беларусі становішча дзяржаўных сялян амаль не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх сялян.
Аб заняпадзе гаспадаркі дзяржаўных сялян сведчаць падатковыя недаімкі, якія толькі раслі з году ў год. У канцы 20 - пачатку 30-х гг. XIX ст. па пяці беларускім губерніям яны складалі 440 тыс. руб. серабром, а да пачатку 40-х гадоў выраслі амаль у паўтара раза. У канцы 30 - пачатку 40-х недаімкі дзяржаўных сялян Магілёскай губеніі выраслі больш чым у тры раза і перавышалі гадавы заробак земскіх і дзяржаўных сбораў.
Гаспадарчы заняпад дзяржаўных маёнткаў Беларусі прывёў да агульнага збяднення сялянства, якое выразілася ў павелічэнні колькасці бяззямельных сялян, якія не мелі прыватнай гаспадаркі, так званых "бабылёў" або "кутнікаў". Па дадзеных рэвізіі 1836-1840 гг. у Віцебскай губерні сярод дзяржаўных сялян налічвалася больш за 1700 бабыльскіх гаспадарак. Па падліках рэвізора Мінскай губерні каля 45% дзяржаўных сялян адносіліся да катэгорыі "совершенно бедных", каля 45% былі "посредственного состояния", і толькі 10% можна аднесці да "довольно зажиточных". Дадзеныя гэтых рэвізій паказалі, што ў лепшым становішчы знаходзіліся сяляне казённых маёнткаў, якія былі на аброку.
Але самым пераканаўчыя паказчыкам цяжкага становішча беларускай дзяржаўнай вёскі была высокая смяротнасць сялян. Так, у прамежак паміж 8-й і 10-й рэвізіямі агульная колькасць рэвізскіх душ не прыбыла, а паменшылася на 0,18% .
Такім чынам, самавольства часовых уладальнікаў, адсутнасць агульных крытэрыяў вызначэння адпрацовачных павіннасцяў, грашовай і прадуктовай рэнтаў абумовілі заняпад гаспадарак беларускіх дзяржаўных сялян, ўзмацненне сацыяльных супярэчнасцяў. Назрэла вострая неабходнасць зупыніць гаспадарчы крызіс казённых маёнткаў Беларусі і іншых заходніх губерній, ліквідаваць, у першую чаргу, арэндную сістэму, а таксама паменшыць сялянскія павіннасці і павялічыць зямельныя надзелы. Шырокае збядненне дзяржаўных сялян, рэзкае падзенне іх падаткаплацежнасці прымусілі ўрад сурёзна задумацца аб спосабах стрымаць заняпад. Асноўнай прычынай, якія штурхнулі ўладу на рэформу, было ўзмацненне хваляванняў дзяржаўных сялян, якія рызыкавалі зліцца з вызваленчым шляхецкім рухам.
Асноўнай прычынай, падштурхнуўшай дзяржаўную ўладу на рэформы, было ўзмацненне хваляванняў казённых сялян. Хваляванні сялян прымалі востры характар і масавасць. Сяляне патрабавалі спыненне бясчынстваў арандатараў-пасэсараў, перавода на чынш, павялічвання зямельных надзелаў. Значныя вайсковыя сілы, якія выкарыстоўваліся ўладамі для іх падаўлення, а таксама трывога, якая ахапіла ўрадавыя органы, былі паказчыкам таго, што хваляванні дзяржаўных сялян уяўляюць істотную небяспеку існуючым парадкам.
Фактарам, які паскорыў правядзенне рэформаў, з'явіліся падзеі, якія развярнуліся ў заходніх губернях у сувязі з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам у 30-х гг. Урад баяўся, што выступы дзяржаўных сялян могуць зліцца з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам, што яшчэ больш ускладніць палітычнае становішча ў краіны.
Глава 2. Падрыхтоўка і правядзенне рэформы дзяржаўнай вёскі ў Беларусі
2.1 Рэформа сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі
Рэформа Кісялёва ў дзяржаўнай вёсцы складалася з трох асноўных частак: па-першае, рэформы сістэмы кіравання, па-другое, "апякунскай палітыкі ў адносінах да дзяржаўных сялян, па-трэцяе, яе асноўнай часткі - люстрацыі дзяржаўных маёмасцей. На Беларусі рэформа прадуглежвала значныя пераўтварэнні ў галіне сялянскага землякарыстання і рэнтавых адносін. А ў расійскіх губернях рэформа абмежавалася заменай падушнага аброку пазямельным.
Рэформа пачалася з перабудовы апарату кіравання дзяржаўнай вёскай. Агульнакіруючыя функцыі з 1 студзеня 1838 г. перадаваліся новаму Міністэрству дзяржаўных маёмасцей. Першым яго міністрам быў назначаны ў маі 1836 г.П. Кісялёў - кіраўнік V аддзялення "яго імператарскай светласці" імператарскай канцылярыі ("штаба па сялянскай часцы), на якую была пакладзена задача не толькі правесці рэформу казённай вёскі, але і разпрацаваць агульныя рэформы феадальных адносін. У графа Кісялёва была рэпутацыя ліберала і менавіта ён лічыўся галоўным раднікам цара па сялянскаму пытанню. Граф быў перакананым прыхільнікам абмежавання прыгоннага права і ён добра ведаў палітычнае і сацыяльна-эканамічнае становішча ў беларускіх губернях. З гэтага часу Кісялёў становіцца галоўным дзеячам па аграрнаму пытанню на працягу наступных дваццаці гадоў.
Неабходна адзначыць, што рэформа па кіраванню дзяржаўнымі маёнткамі правадзілася даволі павольна, часткова, кранаючы спачатку асобныя казённыя маёнткі. Першай спробай рэформы яшчэ да назначэння Кісялёва кіраўніком V аддзялення былі агульныя правілы, якія краналі кіраванне маёнткаў, канфіскаванных у польскай шляхты - удзельнікаў паўстання 1830-1831 гадоў.
У наказе аб кампетэнцыі Міністэрства дзяржаўных маёмасцей паказвалася неабходнасць "абараняць цэласнаць дзяржаўных маёнткаў, уводзіць паляпшэнні і падымыць іх прыбытковасць; пільнаваць раўнамернае размеркаванне зямлі паміж сялянамі; наглядаць за своечасовым і правільным абкладанні падаткамі і павіннасцямі. Але самая галоўная і важнейшая задача заключалася ў тым, каб спыніць заняпад дзяржаўнай вёскі.
У след за гэтым 28 снежня 1839 г. Мікалай I падпісаў спецыяльнае палажэнне для заходніх губерняў "Устанаўленне аб кіраванні дзяржаўнымі маёмасцямі ў заходніх губернях і Беластоцкай вобласці, якое мела юрыдычную сілу ў Беларусі і Правабярэжнай Украіне. У гэтым палажэнні ўлічваюцца гаспадарчыя і адміністрацыйныя асаблівасці губерняў.
Замест чатырохяруснай сістэмы, якая дзейнічала ў расійскіх губернях (губерня - акруга - воласць - сельскае кіраванне), у заходніх губернях устанаўлівалася тры адміністрацыйных яруса: губерня - акруга - сельскае кіраванне. Функцыі валасной адміністрацыі былі размеркаваны паміж эканамічнымі ўпраўленнямі часовых уладальнікаў і сялянскімі выбарнымі, тым самым рабілі непатрэбным валасное кіраванне. Вышэйшы ярус губернскай адміністрацыі складалі палаты дзяржаўных маёмасцей, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні Міністэрства дзяржаўных маёмасцей і дзейнічалі пад наглядам грамадзянскіх губернатараў. У губернях замест казённых палат кіраванне дзяржаўнымі маёнткамі ажыццяўлялася палатамі дзяржаўных маёмасцей. Спачатку палаты дзяржаўных маёмасцей складаліся з трох аддзяленняў: гаспадарчага, ляснога і судовага. У 1845 г. уводзіцца кантрольнае, у 1850 г. - люстрацыйнае аддзяленне. У сферу іх дзейнасці ўваходзілі: арганізацыя кіравання маёнткамі, размежаванне і складанне інвентароў, правядзенне рэвізій, ажыццяўленне люстрацый, забеспячэнне правапарадку, пытанні харчовай і медыцынскай дапамогі.
Наступны ярус - акруговае ўпраўленне. Акругі былі складзены з некалькіх сельскіх грамад, прыпісанных да іх незаселенных і малаўраджайных зямель і лясных акруг. Акруговае ўпраўленне складалася з акруговага кіраўніка, яго памочніка па гаспадарчай часцы і ляснічага. За аснову было ўзята павятовае дзяленне. Акруга дзялілася на сельскія грамады і з іх фарміраваліся маёнткі. Задачы акруговай адміністрацыі: складанне сельскіх грамад, нагляданне за сельскімі сходамі і выбарамі.
Сельскія ўпраўленні зяўляліся ніжняй ступенню новай адміністрацыі. Сельскі сход збіраўся раз у тры гады і меў паўнамоцтвы выбіраць сельскае кіраўніцтва, размяркоўваць землі сельскай грамады, праводзіць раскладанне падаткаў і збораў паміж сялянамі, адпускаць сялян у іншыя саслоўі. Судовыя функцыі над сялянамі ажыццяўляла сельская расправа, вынікам чаго стала максімальнае набліжанне беларускай абшчыны да агульнарасійскай.
Гэта дазваляе зрабіць вывад, што галоўным адмоўным фактарам адміністрацыйнай рэформы стаў моцна разгалінаваны бюракратычны апарат кіравання, бо менавіта на плечы сялян быў пакладзены галоўны цяжар па яго ўтрыманню. Колькасць служэбных асоб рэзка ўзрасла. Хаос у справаводстве, службовыя злоўжыванні сталі нормай функцыянавання бюракратаў. Злоўжыванні былі такімі вялікімі, што прыводзілі да роста сялянскіх недаімак.
2.2 Палітыка "апякунства" над дзяржаўнымі сялянамі
У пісьме да М.Н. Сперанскага ў 1836 г. граф П.Д. Кісялёў адзначыў: казённыя сяляне, відавочна, бяднеюць… Прычына гэтаму - адсутнасць, па-першае, заступніцтва, па-другое, нагляду. Ад недахопу заступніцтва сяляне абцяжараны незаконнымі паборамі і асабістымі павіннасцямі. Ад недахопу нагляду - п'янства і распута знішчаюць самія крыніцы і асновы сельскага дабрабыту.
Мерапрыемствы графа Кісялёва па расшырэнню грамадзянскіх правоў, павышэнню іх дабрабыту, стварэнне магазінаў, арганізацыя дапаможных касаў і абароны здароўя былі матывам гэтых двух ідэй і ўвайшлі ў гісторыю пад назвай палітыка "апякунства. Відавочна, як ініцыятар і аўтар рэформы, Кісялёў быў зацікаўлены ў найлепшым яе правядзенні. Новая адміністрацыя і апякунства над сялянамі павінны былі стварыць неабходныя ўмовы для правядзення гаспадарчай часткі рэформы. Фінансавалася палітыка за кошт "сялянскіх капіталаў, якія ўтвараліся ад грамадскіх аброчных стаццей і адлічэнняў з сумаў грамадскага збору.
Харчовая дапамога галадаючым вёскам - найбольш важны абект палітыкі "апякунства. Увага да харчовага пытання была відавочнай і зразумелай: амаль кожны год у тых або іншых губернях адбываліся неўраджаі зернавых і траў, за якімі абавязкова ішлі масавы падзеж буйнай і малай жывёлы і эпідэміі ад недаядання. Час ад часу неўраджаі закраналі заходнія губерні кожныя 3-4 гады і голад прыймаў асабліва вострыя формы: 1838-1840, 1844-1847, 1850-1851, 1853 і 1855 г. Таксама прысутнічалі масавыя захворванні халерай, знішчальныя пажары і высокая смертнасць сялян. Стацкі раднік Пташынскі, які ў 1848 г. праводзіў рэвізію ў Магілёўскай губерні, адзначаў поўную бездапаможнасць сялян нават у гады вялікага ўраджаю: "прычына гэтаму ёсць заняпад гаспадаркі: няўдаласць зямельнага надзела, недахоп працоўнай жывёлы, пасяўнога зерня і нагляду за гаспадаркай, у выніку чаго больш чым адна трэцяя частка палёў не была засаджана, іншыя дрэнна апрацаваны, засеены і прыбраны, і такім чынам, сяляне губляюць спосабы харчавання.
Улічваючы ўзрастаючую патрабаванасць сялян у харчовай дапамозе, Кісялёў быў вымушаны звярнуць сурёзную ўвагу на ўтварэнне натуральных запасаў і назапашванне сродкаў на куплю хлеба. Міністэрства пачало збіраць з сялян хлебныя ўзносы і грашовы падатак на накапленне харчовага капітала. Вынікам гэтых мерапрыемстваў стала стварэнне харчовых рэзерваў, якія выраслі пад канец правязення рэформы больш чым у два разы. Адным з пунктаў харчовай палітыкі была грамадскае запахванне зямлі, якое стала абавязковым для маёнткаў, што знаходзіліся на гаспадарчым палажэнні - паншчыне і па жаданню сялян аброчных маёнткаў. Але ні хлебныя ўзносы, ні планаванае запахванне зямлі не змаглі забяспечыць патрэбных харчовых запасаў, таму наступным крокам Міністэрства было самастойная нарыхтоўка хлеба або закупка яго. Каб захоўваць закупленыя партыі хлеба, Міністэрства будавала запасныя хлебныя магазіны, якія падзяляліся на агульныя - павінны былі абслугоўваць вялікія рэгіёны ў выпадку моцных неўраджаяў, і прыватныя, што ўтвараліся пры сельскіх грамадах для ўласных патрэб. Першыя хлебныя магазіны былі вядомыя на Беларусі яшчэ ў 1799 г. Магазіны будаваліся на зручных шляхах зносін, а наяўнасць вялікіх запасаў павінны былі паніжаць кошт хлеба.
Выдача зерня сялянам з прыватных магазінаў для засеву палёў адбывалася толькі пад кантролем сельскіх грамад і строга па інструкцыі, а потым зацвярджалася акруговым кіраўніком. Норма выдачы была не вышэй за 30 фунтаў азімага і 15 фунтаў яравога зерня ў месяц на кожнага чалавека. Але практычна сяляне атрымлівалі ў разы менш. Палаты і міністэрства знаходзілі ўсялякія прычыны, каб адмовіць у дапамозе.
У адрозненні ад прыватных запасаў, у цэнтральных магазінах выдача адбывалася толькі ў самыя галодныя гады, у чым палата павінна была паведамляць Міністэрства і вызначаць меру неабходнай дапамогі хлебам з магазінаў або грашыма з суммы грашовых капіталаў. Для прадухілення лішніх выдач хлеба або грошай палата шукала сялянам месцы для заробку.
Але гэта ўсё не вырашала харчовай праблемы: цэнтральныя магазіны былі скасаваны ўжо пасля адстаўкі Кісялёва з-за ўнутраных супярэчнасцей ў раёнах абслугоўвання, дрэнных шляхоў зносін і цяжкадаступнасці некаторых раёнаў. Больш таго, хлеб зберагаўся ў непрыстойных умовах, у старых амбарах, дзе ён хутка марнаваўся і дзе яго знішчалі чэрві і мышы, а ўладальнікі амбараў, наглядальнікі магазінаў, акруговыя начальнікі і сельскія старшыны раскрадалі на сваю карысць.
Адміністрацыйная частка рэформы П.Д. Кісялёва ў заходніх губернях прадугледжвала вялікую колькасць граматных асоб ў сельскіх грамадах і акругах. Грамата была патрэбна старастам, сельскім пісарам, наглядальнікам запасных магазінаў, землямерам з сялян. Для складанага справаводства ў сельскім і акружным кіраванні патрэбны былі таксама адукаваныя людзі.27 чэрвеня 1842 г. было зацверджана "Положение о приходских школах". У сувязі з гэтым, Палаты адбіралі прыкладна па аднаму хлопчыку з тысячы казённых сялян для навучання грамаце. У настаўнікі, аналагічна, браліся святары праваслаўнага духавенства, дзьякі, семінарысты. Кошт навучання быў ў 1840 г.41 руб.27 кап., а тэрмін - тры гады. У праграму ўваходзілі прадметы чыстапісання, рускай мовы, арыфметыкі, гісторыі, геаграфіі, але асноўным прадметам быў закон Божы. Граф Кісялёў думаў, што прыхадскія школы павінны даваць не толькі кадры для адміністрацыёнага кіравання, але выхоўваць сярод беларускага насельніцтва пачуццё адданасці і вернасці расійскаму самадзяржаўю. Але і гэты бок рэформы быў правальны: востра адчуваўся недахоп у інфраструктуры, падручнікаў, абсталявання, настаўнікамі выступалі недавучаныя семінарысты і студэнты, выдаткі на навучанне скарачаліся, таму з-за недахопу сродкаў многія школы закрываліся, напрыклад, у Мінскай губерні ў 1858 г. засталося ўсяго 19 прыхадскіх школ, а навучанне працягвала заставацца на невысокім узроўні.
Значнае месца ў палітыцы "апякунства кісялёўскага Міністэрства займала арганізацыя медыцынскага абслугоўвання ў дзяржаўнай вёсцы. У беларускіх губернях ахова здароўя і медыцыская дапамога знаходзіліся на нізкім узроўні як да рэформы, так і пасля. І як вынік, сяляне, у якіх не было нават самых мінімальных санітарна-гігіенічных умоў, рэдка дажывалі да 60-гадовага ўзросту. Штогод эпідэміі забіралі жыццё ад 30% да 50% хворых. За перыяд рэформы ў беларускіх губернях адбываліся эпідэмі халеры, тыфу, ліхаманкі (1846, 1848, 1850, 1853, 1855 г.). Але і фіксаваліся выпадкі захворвання эпідэміямі і больш цяжкімі хваробамі: цынга, венерычныя хваробы, воспа, сібірская язва, туберкулёз і інш.
Кісялёў дакладваў імператару ў красавіку 1842 г. аб тым, што ў вёсках неабходна заснаваць урачэбныя ўстановы, дзе сяляне маглі атрымаць медыцынскую дапамогу і лекі. 12 мая 1842 г. Сенат выдаў пастанову аб заснаванні медыцынскіх устаноў у дзяржаўнай вёсцы за кошт "гаспадарчага капітала. Штат шпіталя павінен быў складацца з урача, фельдшара і прыслугі. Прыкладам служыць той факт, што ў беларускіх губернях для дзяржаўных сялян быў арганізаваны толькі адзін шпіталь у Бабруйскай акрузе ў 1845 г. і ён праіснаваў толькі да 1857 г. Акрамя гэтага былі заснаваны два часовых лазарэта: Дзярэчынскі ў Гродзенскай губ. і Горы-горыцкі - ў Мінскай. Само фінансаванне медыцынскай палітыкі было невысокім: ад ½ капейкі на чалавека да 1/100 капейкі.
У такіх умовах склаўся бюракратычны апарат новага кіравання - Медыцынскае міністэрства кантралявала губернскіх медыкаў, а тыя ў сваю чаргу - акруговых. Але гэта не рашыла праблему недахопу ўрачоў. Напрыканцы рэформы ў Беларусі працаваў адзін фельдшар на 5254 чалавека ў Віцебскай, у Гродзенскай - на 984, у Мінскай - 2681, у Магілёўскай - на 1956 казённых сялян.
Такім чынам, медыцынская палітыка пры вострым недахопе медыцынскага персаналу практычна не дала вынікаў. Быў створаны бюракратычны апарат, дзе адбывалася непатрэбны і бясконцы перапіс паперак, калі патрабавалася тэрміновая медыцынская дапамога хвораму. На працу ў вёску ішлі нізкакваліфікаваныя кадры, таму і якасць дапамогі была таксама нізкай. У выніку ўрач, забыўшы пра свае непасрэдныя абавязкі, сканцэтраваў працу на бюракратычных мерапрыемствах і становіцца чыноўнікам, які падае ў Міністэрства справаздачы, за што іх празвалі "медыцынскімі чынамі.
Асаблівую ўвагу Міністэрства надзяляла барацьбе з пажарамі, будаўніцтва і рамонт вясковай інфраструктуры. Цесна забудаваныя драўляныя хаты з саламяннымі дахамі, у якіх адсутнічалі пажарныя інструменты і неабходная колькасць вады, лёгка станавіліся здабычай полымя. Міністэрства старалася дапамагчы дзяржаўным сялянам у безвыхадным становішчы. На першае месца выходзіла купля пажарных інструментаў. Для барацьбы з пажарамі Міністэрствам былі выпрацаваны новыя правілы забудовы вёсак і хат: новыя хаты павінны быць па магчымасці каменнымі або цаглянымі, а дахі - з чарапіцы, паміж хатамі павінны быць інтэрвалы для пасадкі дрэваў, а рады хатаў трэба было аддзяляць шырокімі вуліцамі або плошчай. Міністэрства, як правіла, выдзяляла пагарэльцам дапамогу грашыма і лесам.
Апрача будаўніцтва, вырашаліся пытанні па добраўпарадкаванню вёсак: павінны будавацца ў вёсках цэрквы, дарогі, магазіны. Але гэтыя мерапрыемствы праводзіліся вельмі туга. Разглядзім наступны выпадак: рэвізор Магілёўскай губерні Пташынскі дакладваў аб поўнай адстутнасці дысцыпліны і парадку на будоўлях, якія былі выдатнай падставай для злоўжыванняў і карупцыі мясцовых чыноўнікаў, і адзначаў, што праекты добраўпарадкавання сустракалі перашкоду не толькі ў прадажнасці чыноўнікаў, але і ў цяжкім матэрыяльным становішчы сялянскай масы.
Адным з мерапрыемстваў апякунскай палітыкі ў беларускай дзяржаўнай вёсцы была барацьба з пянствам. У заходніх губернях існавала вялікая свабода вінакурэння, вельмі выгадная для ўласнікаў казённых і памешчыцкіх маёнткаў, дзе змяшчалася вялікая колькасць вінакурэнных заводаў і піўных устаноў. Вялікія абёмы спажывання віна прыносілі памешчыкам вялізныя прыбыткі. У такіх умовах, вінакурэнне стала другой галіной сельскай гаспадаркі. У перыяд рэформы урад пачаў уводзіць шматлікія пошліны на вытворчасць віна, але і гэта не магло ўстрымаць узрастаючыя тэмпы і абёмы вытворчасці і ўжывання алкаголю. Рашучай мерай па барацьбе з пянствам было ўвядзенне ў маёнтках заходніх губерній акцызнай сістэмы ў 1851 г. Згодна з сістэмай урад зацвердзіў цвёрдыя кошты на віно, зберагаючы за сабою права павышэння пошлін. Моцным ударам стала увядзенне акцыза, што спыніла вольнаю вытворчасць вінакурэння і яго свабодны продаж. А тыя, хто гэтым займаўся павінен быў браць патэнт. Дзяржава, тым самым, не клапацілася аб дабрабыце сялян, уводзячы новыя перашкоды, а пра тое, каб напоўніць сваю казну.
Праглядзеўшы канкрэтныя формы палітыкі "апякунства П. Дз. Кісялёва, можна прыйсці да вываду, што якімі б ні клапатлівымі былі яе пачынанні, яна ў цэлым сябе не апраўдала і не дасягнула пастаўленых мэт па шматлікіх накірунках. Прычына гэтаму ляжала не толькі ў фармальна-бюракратычнай і карыснай дзейнасці мясцовых органаў улады, але і ў прынятым курсе Міністэрства. Дваранства не было зацікаўлена накіроўваць вялікія сумы свайго бюджэта на забеспячэнне гаспадарчых патрэб сялянства. Расходы за правядзенне палітыкі былі перакладзены на збяднелую вёску, што і вызначыла яе вузкія межы. Матыў Кісялёва добраўпарадкаваць дзяржаўную вёску апекай пануючага класа на практыцы выразілася ў дадатковай эксплуатацыі, якая суправаджалася насіллем і вымагальніцтвам.
Ні адно з мерапрыемстваў палітыкі апякунства не стварыла карэннага пералому ў гаспадарчым становішчы вёскі. Харчовая дапамога, як адно з самых галоўных мерапрыемстваў і дзеючых форм дапамогі, магла толькі ў нязначнай ступені дапамчы падчас голаду. Медыцынскія і вецерынарныя мерапрыемствы выглядалі някчэмнымі па свайму абёму і не маглі спыніць эпідэміі халеры, цынгі ці тыфу. Установы адукацыі не ахапілі сваім уплывам усё насельніцтва вёскі і дрэнна вучылі дзяцей нават самай элементарнай граматыцы. Ня гледзячы на добраўпарадкаванне вёскі, яна так і засталася пад старым знешнім бытам, а сяляне пакутавалі ад пажараў.
Такім чынам, палітыка апякунства над дзяржаўнымі сялянамі не змагла ліквідаваць гнілую феадальна-прыгонніцкую сістэму, яна праводзілася ў інтарэсах пануючага класа, не падняла вёску на новы гаспадарчы ўзровень і не аказала ўплыў на магчымасць выплочваць падаткі.
2.3 Люстрацыя дзяржаўнай маёмасці
Трэцяй часткай і найбольш важным пытаннем рэформы Кісялёва была люстрацыя дзяржаўных маёмасцей. Люстрацыя, якая праводзілася ў 1839-1857 гг., адрознівалася ад мінулых, якія рэгулярна праводзіліся з часоў Валочнай памеры Жыгімонта II Аўгуста. Па свайму накірунку люстрацыя заходніх маёнткаў адрознівалася яркай палітычнай тэндэнцыяй: намагаючыся засцерагчы ўдзел сялян у нацыянальна-вызваленчым руху, урад Мікалая I свядома пайшоў на ліквідацыю фальваркаў, расшырэнне сялянскага землекарыстання і памяншэнне феадальнай рэнты.
снежня 1839 г. было прынята "Положение о люстрации государственных имуществ западных губерний и Белостокской области. Згодна з новым законам аб люстрацыі, было зацверджана:
. Правесці ўсім маёнткам новую люстрацыю на правілах пазямельнай сістэмы.
. Імкнуцца перавесці дзяржаўных сялян па меры магчымасці на аброк
. Стварыць у сялянскіх абшчынах самастойнае сельскае кіраванне.
. Па складанні новых люстрацыйных інвентароў спыніць раздачу казённых маёнткаў у арэнднае ўтрыманне, вызначыць рэгламентацыю павіннасцей сялян, па-новаму лічыць прыбыткі з маёнткаў і павіннасці сялян.
Пачатак дадзеных мерапрыемстваў адносіцца да канца 1839 года. Агульнае кіраўніцтва лажылася на асаблівае люстрацыўнае аддзяленне II-га дэпартамента Міністэрства дзяржаўных маёмасцей. Новая люстрацыя ўяўляла сабой не толькі пералік, але і пераразмеркаванне зямлі і меры па ліквідацыі сялянскага малазямелля. На думку рэфарматара, люстрацыя павінна была залажыць асновы матэрыяльнага дабрабыту казённай вёскі шляхам строгай рэгуліроўкі павіннасця і прывядзення іх у адпаведнасці з даходнасцю маёнткаў. З правядзеннем люстрацыі дзяржаўных маёмасцей ў 40-50-х гадах XIX ст. пачынаецца новае гаспадарчае ўладкаванне дзяржаўнай вёскі на тэрыторыі Беларусі.
Пры вырашэнні праблемы забеспячэння дзяржаўных сялян зямлёй галоўны ўпор рабіўся на пераразмеркаванне зямельнага фонду паміж дзяржаўнымі маёнткамі. У аснову размеркавання зямлі быў пакладзены маёмасны прынцып, па якому сяляне дзяліліся на чатыры разрады:
) цяглыя, якія мелі не менш дзвюх галоў рабочай жывёлы,
) паўцяглыя - адна галава,
) агароднікі, якія мелі толькі дамы з агародамі,
) бабылі (кутнікі) - не мелі ні дома, ні агарода. Сацыяльна-эканамічная задача гэтага дзялення - па магчымасці перавесці ўсіх сялян у разрад цяглых. Для гэтага патрэбна было, па-першае, надзяліць бяззямельных сялян надзелам, па-другое, дазволіць бабылям браць у пазыку жывёлу (толькі пры ўмове паручытельства грамады), а таксама пераходзіць у гарадскія саслоўі.
Згодна з цыркулярам 28 мая 1843 г., увесь надзельны фонд дзяліўся на роўную колькасць цяглых участкаў, якімі надзяляліся ці адна, ці дзве паўцяглых гаспадаркі без уліку колькасці сялянскіх душ. Палажэнне аб люстрацыі пастанавіла сярэдні надзел на сялянскую душу - 3 дзесяціны ворыва і 1 дзесяціну сенакосу. Між тым, люстратарам рэкамендавалася асцярожна падыходзіць да адрэзкі зямлі ад сялянскіх надзелаў, асабліва калі яны перавышалі адпаведную норму. Пры жаданні селянін мог атрымаць прыбавачныя ўчасткі да свайго надзела. Цыркуляр прадпісваў не пакідаць фальваркі, якія перавышалі палову сялянскіх надзелаў, іх патрэбна было скасаваць, а сялян перавесці на аброк. Разам з тым адбываўся працэс перасялення сялян на больш дрэнныя землі, што адбывалася насуперак "Палажэнню аб люстрацыі, якое прадпісвала адводзіць сялянам лепшыя землі. У выніку гэтага пасля заканчэння люстрацыі зямельныя надзелы на душу дзяржаўных сялян некалькі павялічыліся.
Табліца 2 - Параўнальныя дадзеныя за 1839 г. (пачатак люстрацыі) і за 1857. (заканчэнне люстрацыі) .
ГуберняСярэдні надзел на душу ў 1839 г. (дзес.) Агульная кол-сць зямлі ў 1854 г. (дзес.)Дабаўлена (дзес.) % дабаўкіСярэдні надзел на душу ў 1857 г. (дес.) Павелічэнне надзела (дзес.) % павелічэнняВіленская Віцебская Гродзенская Мінская Магілёўская4,3 1,8 3,3 3,4 3,4450015 214301 504845 228120 13156770084 214301 57041 29082 1313815,5 12,5 11,3 12,7 9,95,58 3,33 4,50 4,50 3,921,28 1,53 1, 20 1,10 0,5230,0 85,0 36,4 32,4 15,3
Найбольшы працэнт павелічэння зямельнага надзелу быў у Віцебскай губерні. У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях гэтае павелічэнне склала каля 1/3 ранейшага надзелу; меней усяго павялічыўся надзеў у Магілёўскай губерні.
Пытанне аб ліквідацыі адпрацовачнай рэнты паўстала ў пачатку 1840-ых гг. у сувязі з палітыкай урада ў раёнах польскага памешчыцкага землевалодання. Граф Кісялёў прапанаваў стварыць з былых польскіх, езуіцкіх, канфіскаванных, маяратныя валоданні, якія будуць выкупляцца ў казну. Закон аб маяраце быў зацверджаны 6 снежня 1842 года.
Такім чынам, люстрацыя, якая правозілася Міністэрствам з 1839 па 1844 г., праходзіла пры захаванні фальваркова-паншчыннай сістэмы і палажыла ў аснову пераразмеркавання зямлі маёмаснае расслаенне вёскі, якое люстрацыя павінна была нівеліраваць. Такая супярэчнасць рэформы была вынікам адбываўшыхся ў дзяржаўнай вёсцы працэсаў расслаення сялянства, спыніць якія рэформа не змагла, таму яна толькі павінна была толькі запаволіць дыферэнцыяцыю.
Аднастайнае і дакладнае вызначэнне надзелаў вызначалася мэтай спыніць самаўпраўнасць уладальнікаў маёнткаў, вывесці вёску з стану заняпаду. Аднак нормы складання паншчыны былі высокімі, таму і захавалася трохдзённая паншчына.
У сярэдзіне 1840-х гг. востра склалася неабходнасць хуткага пераадолення эканамічнага заняпаду і палітычныя абставіны, якія прымусілі ўрад да паскоранага пераводу казённых сялян заходніх губерній з паншчыны на аброк.10 красавіка 1844 г. Мікалай I зацвердзіў даклад Кісялёва "Інструкцыя палатам дзяржаўных маёмасцей Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў аб пераводзе дзяржаўных маёнткаў на аброчную сістэму. Указам 4 чэрвеня 1845 г. гэтыя правілы былі распаўсюджаны на Віцебскую і Магілёўскую губерні. Дзяржаўныя сяляне па гэтых правілах пераводзідіся на аброк неадначасова: у першую чаргу, аброк уводзіўся ў маёнтках з задавальняючым гаспадарчым становішчам, астатнія маёнткі пераводзіліся на аброк павольна - не пазней чым за 6 год пасля выдання закона, а маёнткі з разваленай гаспадаркай толькі пасля заканчэння рэформы. За сялянамі заставаліся існаваўшыя надзелы, а пры жаданні сяляніна і мог павялічыць свой надзел да вызначанай законам нормай. Для павышэння плацежамагчымасці казённай вёскі сялянам выдывалі пазыку на куплю жывёлы, а агароднікам і бабылям выразалі зямельныя надзелы.
Памер аброка павінен быў адпавядаць даходу, атрыманай казной па інвентарах. Дадзеныя мерапрыемствы прывялі да памяншэння аброку. Аднак павіннасці паменшыліся не ва ўсіх маёнтках. Так як дзяржава страчвала значную колькасць прыбытку, Міністэрства, мясцовыя чыноўнікі і землеўладальнікі прыбягалі да розных метадаў, каб зберагчы ранейшую суму: самавольна павышалі ўстаноўленыя нормай павіннасці.
Дадзеныя законы станоўча паўплывалі на гаспадарчае і, у некаторай ступені, прававое становішча дзяржаўных сялян. Згодна "Законам аб правах стану сельскіх жыхароў" прызнавалася грамадзянская свабода казённых сялян, што істотна адрознівала іх ад бяспраўных памешчыцкіх сялян. Былі замацавана права ўступлення ў шлюб, бацькоўскія правы, права апякунства, права ўласнасці, права наследавання, права на занятак гандлем і промысламі. Але, неабходна адзначыць, далёка не заўжды і не ўсюды рэалізоўваліся. Хоць і манаполія дзяржавы-памешчыка на зямлю захавалася, але ліквідацыя арэнднай сістэмы паслабіла пазаэканамічны прымус. Скасаванне адпрацовачнай рэнты і перавод сялян на аброк былі найбольш важнымі вынікамі люстрацыі, што надавала сялянам больш вольныя ўмовы дзя развіцця іх гаспадарчай ініцыятывы.
Адным з вынікаў люстацыі было спыненне дыферэнцыяцыі казённай вёскі, але гэта не спыняла пранікненне капіталістычных адносін у сельскую гаспадарку, што непасрэдна вяло да палярызацыі вёскі. Дакладна вызначаная сістэма выканання феадальных павіннасцяў спрыяла памяншэнню падатковага прыгнёту. Пад уплывам перавода на аброк беларускай дзяржаўнай вёскі была праведзена інвентарызацыя не толькі дзяржаўнай, але і памешчыцкай вёскі. Перавод на аброк садзейнічаў ажыўленню рыначных адносін, грашоваму абарачэнню дзяржаўных сялян. У дадатак да надзелаў сяляне вырубалі лес пад пашні, расшыралі лугі, высушвалі балоты, акрамя пасеваў азімых і яравых, сеялі травы, фруктовыя дрэвы, упершыню спрабавалі разводзіць тытунь. Па дадзеным палат, іншым вынікам было павелічэнне пагалоўя вялікай і дробнай жывёлы. Менавіта ў гэтым і заключаўся буржуазна-прагрэсіўны сэнс люстрацыі. Цяпер для выплаты аброка і ўкладанняў у гаспадарку сяляне намагаліся вырабіць больш сельскагаспадарчай прадукцыі і затым прадаць яе.
Заключэнне
Супярэчлівая па сваёй задумцы і па ўнутраннаму зместу рэформа дзяржаўнай вёскі Беларусі праводзілася пануючым класам "зверху і выяўляла інтарэсы дзяржавы. Гэта рэформа прадугледжвала складаную сістэму мерапрыемстваў: рэформу мясцовых органаў кіравання, палітыку "апякунства і люстрацыю дзяржаўных маёмасцей. Рэформа, якая праводзілася ва ўмовах нацыянальна-вызваленчага руху, поўнага збяднення сялянства, была першай спробай прыстасаваць старыя феадальныя адносіны да сучасных, таму і мела шэраг прагрэсіўных буржуазных рыс. Прагрэсіўнымі бакамі рэформы былі: ліквідацыя адпрацовачнай рэнты, правядзенне новага размеркавання зямлі і вызначэнне павіннасцяў па якасці і колькасці зямлі, перавод сялян на аброк, стварэнне аднастайнага саслоўя дзяржаўных сялян, расшырэнне іх грамадзянскіх правоў, увядзенне пачатковага навучання і медыцынскай дапамогі.
Мікалай I лічыў рэформу даволі ўдалай, а пастаўленую задачу - калі не цалкам, то ў значнай меры дасягнутай. За гэта ён абсыпаў П.Д. Кісялёва высокімі ўзнагародамі: у 1839 годзе яму быў прысвоены тытул графа, у 1845 годзе - вышэйшы ордэн Расійскай імперыі св. Андрэя Першазваннага, у 1852 годзе яму быў падараваны царскі партрэт "за стараннасць і нястомную дзейнасць, звязаную з добраўпарадкаваннем дзяржаўных маёмасцяў".
Становішча сялян у дзяржаўных маёнтках Беларусі ў выніку рэформаў прыкметна палепшылася. Знішчэнне фальваркаў, ліквідацыя арэнднай сістэмы, пераход на чынш, некаторае павелічэнне зямельных надзелаў, паніжэнне сялянскіх павіннасцяў, раздача жывёлы і зерня затрымалі працэс дэградацыі сялянскіх гаспадарак і адкрылі некаторы прастор для росту іх гаспадарчай ініцыятывы.
Добра прадуманная на буржуазных асновах рэформа П. Дз. Кісялёва падчас правядзення сутыкнулася з шэрагам спыняючых фактараў: адсутнасць неабзодных сродкаў, непадрыхтаванасць апарату, супраць узмацнення пазаэканамічнага прымусу былі супраць сяляне, а супраць "апякунскіх мерапрыемстваў - дваранскае саслоўе, гнілая феадальная сістэма не магла забяспечыць пераўтварэнне ў жыццё новых правілаў і пастаноў. Шматлікія задачы мерапрыемства так і не былі выкананы; карупцыя дасягнула вялікіх маштабаў; сялянскае малазямелле не было ліквідавана; люстрацыя, перавод на аброк не маглі забяспечыць баланс паміж паміж даходамі і падаткамі дзяржаўных сялян, школьная адукацыя і медыцынскае абслугоўванне было незадавальняючым.
П.Д. Кісялёў лічыў, што рэформа станоўча паўплывае на палажэнне прыгоннага сялянства і на ўзмацненне дваранскай дзяржавы, але, як паказаў час, гэта ідэя была разбіта.
Такім чынам, рэформа дзяржаўнай вёскі Беларусі не дасягнула пастаўленых ёю задач, бо палавінчатасць мерапрыемстваў не змагла палепшыць становішча сялян. Аднак рэформа Кісялёва паказала не толькі востры крызіс феадальнага ладу, але і пакінула глыбокі адбітак у гістарычным развіцці: шматгадовы вопыт кіравання дзяржаўнай вёскай лёг у аснову сялянскай рэформы 1861 г., таму закадаўчыя палажэнні 1861 г. былі таксама супярэчлівымі, як рэформа дзяржаўнай вёскі. З аднаго боку рэформа аблегчыла пастаноўку пытання аб адмене прыгоннага права, з другога - унесла як прагрэсіўныя, так і рэакцыйныя рысы ў вызначэнне юрыдычных адносін сялян.
Спіс выкарыстаных крыніц і літаратуры
Крыніцы
.Белоруссия в эпоху феодализма: в 4 т. / Мн.: Академия наук БССР, Институт Истории, Арх. упр. МВД БССР. Т.3: Воссоединение Белоруссии с Россией и ее экономическое развитие в конце XVIII - в I половине XIX в. 1961. - 625 с. Т.4: Социально-политическая история и культура Белоруссии первой половины ХIХ в. Мн., 1979. - 376 с.
2.Бобровский П.О. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба: 3 т. Спб.: В типографии департамента Генерального штаба, 1863. - 1-3 т.
.Васильев Е. Обозрение хозяйства государственных крестьян Витебской губернии. Спб.: Издание Статистического отдела Центрального статистического комитета, 1844.
.Зеленский И.И. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба: в 2 т. Спб.: В военной типографии.1864. - 2,3 т.
.Полное собрание законов Российской империи. Изд.2-е. В Типографии II Отделения собственности е. и. в. канцелярии. Тт. XIV, XVII, XX.
.Тройницкий А. Крепостное население в России по 10-й народной переписи. Спб.: Издание Статистического отдела Центрального статистического комитета.1861. - 93 с.
.Штукенберг И.Ф. Статистические труды. Т.2 (перевод с немецкого). В Типографии И.И. Глазунова. Спб., 1860. - 961 с.
Літаратура
.Богословский Н.М. Государственные крестьяне при Николае I. В кн. История России в XIX в. Т.1. М.: Гранат. 1911.
9.Великая реформа: в 6 т. Т.4: Крестьянский вопрос в Юго-Западном и Северо-Западном крае при Николае I и введение инвентарей/ Н.П. Василенко М.: изд. Научное слово. 1911. - 279 с.
.Гісторыя Беларускай ССР: у 5 т. / рэдкал.: К.І. Шабуня (гал. рэд.). Мн.: Акадэмія навук БССР, Інстытут гісторыі, Т.2: Першабытна-абшчынны лад на тэрыторыі Беларусі. Эпоха феадалізму. 1972.
.Гісторыя селянства Беларусі: у 3 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.). Мн.: Наука, 1997. Т.1: Гісторыя селянства Беларусі ад старажытнасці да 1861 г. - 430 с.
.Дружинин Н.М. Государственные крестьяне и реформа П.Д. Киселёва: в 2 т.М. - Л.: Академия наук СССР. Институт истории. Т.1: Предпосылки и сущность реформы. 1946. - 635 с.; Т.2: реализация и последствия реформы. - 1958. - 617 с.
.Заблоцкий-Десятовский Н.П. Граф Киселёв и его время: в 4 т. Т.2: Управление Министерством государственных имуществ. Крестьянский вопрос. Спб.: В Типографии И.И. Глазунова, 1882. - 356 с.
15.Загорульская О.Э. Реформа государственной деревни Белоруссии (30-50-х гг. ХIХ в.): автореф. дис. На соискание ученой степени канд. ист. наук: 07.00.02/Загорульская О.Э. Мн.: Академия наук БССР, Институт истории, 1987.
16.Конюхова Т.А. Государственная деревня Литвы и реформа П.Д. Киселёва 1840-1857 гг. М.: Изд-во Московского университета, 1975. - 251 с.
.Козловский П.Г. Землевладение и землепользавание в Беларуси в XVIII - I половине XIX в. Мн.: Наука и техника, 1982. - 204 с.
18.Панюціч В.В. Абеззямельванне сялян Беларусі перад адменай прыгону (40-50-х гг. ХІХ стагоддзя) // Весці АН Беларусі. Сер. гуманітарных навук, - 1995, - №4, - С.53-59.
.Семевский В.И. Крестьянский вопрос в XVIII - в I половине XIX в.: в 2 т. Т.1: Крестьянский вопрос в XVIII - в I половине XIX в. Спб.: В Типографии И.И. Глазунова, 1888. - 517 с.
.Сосна У.А. Дзяржаўныя сяляне на Беларусі ў канцы XVIII - першай палове XIX // Беларускі гістарычны часопіс, - 1996, - №2, - С.58-71.
.Сосно В.А. Складывание сословия государственных крестьян в конце XVIII - пер. половине XIX века. - В кн.: Вопросы истории. Вып.8, - Мн.: Наука и техника. - 1980, - С.58 - 85.
22.Улащик Н.Н. Обезземеливание крестьян Литвы и Западной Беларуси накануне отмены крепостного права. В кн. Революционная ситуация в России 1859-1861 гг. М.: Наука. 1960. - 49-61 с.
.Улащик Н.Н. Сельское хозяйство Литвы и Западной Белоруссии в первой половине XIX в.: (предпосылки крестьянской реформы 1861 года): автореф. дис. на соискание уч. степени. доктора ист. наук. М.: Академия наук СССР. Институт истории, 1963. - 37 с.
.Чепко В.В. Сельское хозяйство Белоруссии в 1-й половине XIX в. Мн.: Наука и техника, 1966. - 213 с.
.Чепко В.В. Классовая борьба в белорусской государственной деревне в I-й половине XIX в. Мн.: Наука и техника, 1972. - 265 с.
Навукова-даведчая літаратура
.Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6т. - Мінск: Бел. Энц. імя П. Броўкі, 1993-2003.