Жыццёвы і творчы подзвіг Максіма Багдановіча
Змест
Уводзіны
1. У зачарованым царстве
. Каханне і смерць
. На ціхім Дунаі
. Цыкл Мадонны
. Цыкл Эрас
Заключэнне
Уводзіны
Сучасная беларуская паэзiя вядзе адлiк часу з 50-х гадоў. Вялiкi ўплыў на яеразвiццё аказаў грамадска-сацыяльны ўздым, дзякуючы якому ўзрасла ўвага да чалавека, як асобы, як стваральнiка матэрыяльных i духоўных каштоўнасцей на зямлi. Сучасную беларускую паэзiю цiкавiць чалавек з глыбока асабiстымi перажываннямi, якi актыўна ставiцца да рэчаiснасцi. Значна павысiлася цiкавасць паэтаў да маральна-этычных праблем. Сучасная паэзiя больш настойлiва, чым iншыя роды лiтаратуры, выяўляе глыбокую трывогу за стан прыроды. Кожны паэт мае свой стыль, сваю тэматыку, свой пункт гледжання. Сёння беларуская паэзiя ў творчых пошуках. Чалавек, прырода, грамадства, мiнулае i будучае - вось тая праблематыка, што находзiцца ў аснове творчасцi паэтаў. Лiрычны герой сучаснай паэзii - гэта яркая iндывiдуальнасць, гэта i канкрэтны чалавек i ў той жа час абагульнены вобраз, створаны гiсторыяй, памяццю. Сучасная паэзiя выпрабоўвае чалавека жыццем, каханнем, шчырасцю, iмкнучыся вызвалiць яго ад зла i маральных недахопаў.
Першыя спробы паказу такога героя можна заўважыць у творах Янкі Купалы і Якуба Коласа. Але гэта быў яшчэ не той герой, якога мы заўважаем у паэтычных творах іншых выдатных сыноў Беларусі. Такім мастаком слова зяўляецца Максім Багдановіч. Менавіта ён даводзіць героя да дасканаласці і надае яму індывідуальны характар. Да прыходу ў літаратуру Багдановіча вобраз лірычнага героя ў беларускай паэзіі быў абагульнены. Такі, прыкладна, як паказ кахання, іншых перыпетый душэўнага жыцця ў народных песнях. Беларуская літаратура не мела дагэтуль лірыкі кахання, якая раскрывала б духоўны свет асобы. Яе прынёс М. Багдановіч. Яго дэбютам быў верш Зорка Венера. Іх многа было, такіх сумна-журботных песень у народным асяроддзі, асабліва ў гарадскім, сярод больш-менш адукаванага мяшчанства. Пісалі іх такія паэты, як Надсан, і нават меншыя па характару даравання. Але духоўная патрэба ў такіх песнях была: мітуслівае жыццё, якое набывала ўсё большую імклівасць, раз'ядноўвала закаханыя пары, рвала ніці духоўнай сувязі. Былі, вядома, «жестокие» рамансы, дзе «коварный соблазнитель» насміхаецца над простай дзяўчынай, якая аддала яму чыстае каханне.
У выніку роля Багдановіча з кожным новым дзесяцігоддзем, з новым вітком развіцця грамадства як бы ўзрастае. Бо ён востра адчуваў, пісаў пра вечныя пачуцці, якія ніколі не знікнуць, пакуль будуць жыць на зямлі людзі. Матывы кахання - дамінуючыя ў паэзіі Багдановіча. Такой канцэнтрацыі пачуцця кахання, яго пераходаў, пераліваў да Багдановіча беларуская паэзія яшчэ не ведала. Менавіта гэтая акалічнасць надае дадзенай працы актуальнасць і значнасць. Таму што тэмы, якія разглядаюцца ў творах Багдановіча, асвятляюцца і іншымі пэтамі сучаснасці і даўніны. Гэтыя тэмы на сённяшні дзень актуальныя і шырока агучваюцца ў мастацкай літаратуры. Асоба паэта таксама падпадала пад увагу крытыкаў. Паэтычныя набыткі песняра аналізавалі не толькі яго сябры-пісьменнікі, а і прафесійныя літаратары-кратыкі таго часу Вацлаў Ластоўскі, І.І. Замоцін, С. Палуян, А. Уласаў, Язэп Манькоўскі, Чыж, Ядвігін Ш, Іван і Антон Луцкевічы, Янка Купала, Я. Драздовіч - усе яны уваходзілі ў склад рэдакцыі газеты Наша ніва. Таксама шмат навуковых прац выйшла пасля смерці Багдановіча. Не абыйшлі ўвагай яго творчасць і такія сучасныя навукоўцы як І.Я. Навуменка, Т.І. Мароз, Уладзімір Кохан, Міхась Стральцоў, А.К. Кабаковіч, Г. Бярозкін, А. Лойка, Н.Б. Ватацы, Н. Гілевіч, Д. Дзябольскі і інш.
Мэтай дадзенай працы зяўляецца падрабязнае і дэталёва распрацаванае даследаванне інтымнай лірыкі знакамітага песняра Беларусі Максіма Багдановіча. У працы будзе прадстаўлены матэрыял, які характарызуе выключную адметнасць лірыкі паэта, яго накіраванасць да інтымнай тэмы на старонках зборніка Вянок. На матэрыялах паэтычных твораў з розных раздзелаў Вянка, выданых М. Багдановічам, будзе дэталёва распрацаваны значэнне вобразаў, матываў, праблем, мэт. Таксама будуць пададзены і некаторыя звесткі па творчасці Максіма Адамавіча.
Адной з вядучых мэт зяўляецца прыцягненне ўвагі да сапраўднага ўслаўлення жанчыны-маці, якая ахвяруе сваім жыццём, але дае жыццё дзіцяці, гэта і ўслаўленне сапраўднага кахання, якое не ведае ніякіх межаў, услаўленне маладосці з яе неабдуманнымі учынкамі.
Значнасць працы, заключаецца ў яе актуальнасці на сёняшні час, а таму гэтае пытанне патрабуе ўсё больш навуковых прац у кірунку па гэтай тэме, хоць іх і немала на дадзеным этапе развіцця беларускай літаратуры. Творчасць Багдановіча, адзін з найлепшых паказчыкаў найлепшага ў паэзіі раскрыцця вобраза кахання і любові. Кахання да жанчыны і любові да радзімы, таму пільную ўвагу мы і звернем менавіта на асабістае жыццё паэта, у якім закладзены ўсе пачаткі пытання, што разглядаецца.
Патрэбна адзначыць тэмы, якія найчасцей гучаць у інтымнай лірыцы Багдановіча на старонках яго зборніка:
а) бацькаўшчына
б) каханне і смерць
в) вагітная жанчына
г) маладосць
д) каханне
Менавіта гэтыя і некаторыя іншыя тэмы характарызуюць паэтычную творчасць і выдатны мастацкі талент Максіма Багдановіча.
Адным з важнейшых крэтэрыяў у творчасці кожнага мастака слова зяўляецца асаблівасць літаратурных прыёмаў, якія ім выкарыстоўваюцца. Творчасць Багдановіча таксама адметная сваімі, як усеагульнымі так і малаўжывальнымі мастацкімі сродкамі, якія вылучаюць мову паэта сярод іншых мастакоў слова. Гэтыя вобразна выяўленчыя сродкі звычайна перадаюць настрой аўтара, яго адносіны да пэўнага персанажа, вобраза альбо падзеі. Разнастайнасць гэтых сродкаў, іх актуальнасць і пранікнёнасць надаюць тэксту пэўны кантэкст ці новае гучанне, больш глыбокі прастор для даследавання добравядомым і распрацованым тэмам, вобразам і падзеям. Мастацкія прыёмы нясуць у сабе адценні эпохі, каларыту і светадчуванне дзеючага. У дадзенай працы будуць разглядацца гісторыя стварэння вершаў, уражанні ад перажытага, якія пабудзілі да напісання, значэнне таго ці іншага твора.
Закранем і праблематыку лірыкі Багдановіча. У інтымнай лірыцы, гэта перш за ўсё праблема кахання і смерці, якая зліваецца з тэмай вагітнай жанчыны-маці. І гэта толькі частка з разглядаемых намі праблем.
Мы пераканаемся ў нярэдкім перапляценні праблем, што гаворыць аб іх судакрананні ў штодзённым жыцці, а паколькі яны гучаць не толькі ў паэзіі Максіма Багдановіча, значыць яны актуальныя і на сёняшні час, што робіць іх яшчэ больш істотнымі для разгляду.
Менавіта гэтыя аспекты творчасці Максіма Багдановіча даюц поўнае ўяўленне аб яго яскравых паэтычных набытках. І таму асноўны ўхіл будзе зроблены на падрабязны разгляд пастаўленых у працы мэт і задач.
беларуская паэзiя Багдановіч лірыка
1. У зачарованым царстве
Максім Багдановіч пакінуў гэты свет маладым. Калі яго не стала, яму ішоў толькі 26-ты год. Асоба багатая і мнагагучная, паэт жыў захапленнямі маладосці, паэтызаваў яе - вясну ў жыцці чалавека. Максім Багдановіч напісаў шмат вершаў, прысвечаных каханню. Адны з іх былі народжаны тым прыўзнятым унутраным станам, які характэрны для юнацтва. Другія - былі адрасаваны канкрэтным дзяўчатам. Вершы М. Багдановіча аб прыродзе і каханні надзвычай лірычныя, псіхалагічна-праўдзівыя, дасканалыя па форме. Многія з іх пакладзены на музыку. Каханне ў вершах паэта - прыгожае, светлае пачуццё, яно ўзвышае чалавека, робіць яго лепшым, высакароднейшым. Побач з такімі вартасцямі, як патрыятызм і гуманізм, прцавітасць і шырыня духоўных інтарэсаў, інтымнае, асабістае зяўляюцца неадемнай уласцівасцю этычна развітай чалавечай асобы. Вялікая, можна сказаць, найбольшая заслуга Багдановіча перад беларускай паэзіяй у тым, што ён вылучыў, паставіў у сваёй творчасці на першае месца пачуцці асобы. Грунтуючыся на здабытках народнай паэтыкі, беларуская паэзія нават у асобе такога выдатнага яе прадстаўніка, як Я. Купала, паказвала сумарнага героя, героя масавай, калектыўнай эмоцыі. А жыццё нават у такім забітым краі, як Беларусь, патрабавала ўжо іншых песень. У гэтым жыцці нараджаўся герой як асоба са сваім унутраным жыццём, з морам мар, жаданняў, патрабаванняў.
Не трэба забываць: асноўная творчая задача Багдановіча, якую ён свядома ставіў перад сабой, як паэтам: браць. Браць для ўзбагачэння пакуль што беднай беларускай літаратуры адкуль можна і што можна. А жыццё нават у такім забітым краі, як Беларусь, патрабавала ўжо і другіх песень. У гэтым жыцці нараджаўся герой як асоба са сваім унутраным жыццём, з морам жаданняў, мараў, запатрабаванняў. Па гэтай прычыне верш Зорка Венера Багдановіча адразу атрымаў усеагульнае прызнанне.
Раманс (Зорка Венера ўзышла над зямлею). Ёсць меркаванне, што ў гэтым творы паэтычна ўвасоблена гісторыя кахання Максіма Багдановіча і Ганны Какуевай. Твор упершыню быў надрукаваны ў зборніку "Вянок" (1913), калі Ганна была ўжо замужам і стала жыла ў Пецярбургу.
У папулярнай рамансавай форме М. Багдановіч паэтычна зашыфраваў сваё прызнанне ў каханні да Бацькаўшчыны. Але прырода мастацкага сімвалу ў тым і заключаецца, што яго іншазмест, яго духоўны сэнс не адмяняе. А ўзмацняе непасрэдны, фабульны змест. Вобраз каханай стаў сімвалам Бацькаўшчыны. Сімвал і вобраз, сэнс і рэальнае значэнне фабулы непадзельныя. У гэтым адзінстве рэальнага і духоўнага пачаткаў - высокая чароўнасць сапраўднага мастацтва, яго перавага перад утылітарнасцю побыту і абстрактнасцю тэарэтычнай ідэі. Малюнкі і песні пра красу Бацькаўшчыны, чароўнасць яе прыроды лагічна выліліся ў гімн - цнатліва і з найвялікшым густам зашыфраванае прызнанне яе сына ў вечнай любові.
У Рамансе паэтычныя думкі і пачуцці развіваюцца ў двух часавых вымярэннях: у тым, калі ствараўся верш,і ў ранейшым, з якім звязана нараджэнне кахання, яго росквіт і вымушанае расстанне, абяцанне кахаць у разлуцы і спадзяванне на памяць пра яго каханай. У адзінае цэлае яднае гэтыя часавыя вымярэнні вобраз зоркі Венеры. Венера гэта багіня кахання ў старажытнарымскай міфалогіі. Венера яшчэ і яркая зорка, якая бачыцца раніцай і вечарам. У Максіма Багдановіча гэтае слова ўжыта ў двух асноўных значэннях. Зорка Венера, якую бачыць герой вечарам, нагадвае яму пра ранейшае каханне. Яна была сведкай сустрэч, мілаванняў маладых людзей, спрыяла росквіту кахання і праз гады разлукі жывуць успаміны пра шчаслівыя дні. Зорка Венера насуперак жыццёвым абставінам, якія разлучылі маладых людзей, уваскрашае каханне, дае мажлівасць нанова перажыць асалоду кахаць і быць каханым. Для закаханых узыходзіць свая, высокая і шчаслівая зорка, зорка кахання. Радасцю і светлым сумам адсвечвае гэты верш: маладым людзям неабходна развітацца. Але і ў растанні, у далёкім краі, куды едзе ён, відаць, не па сваёй волі, будзе свяціць яму іхняя зорка. Хлопец упрошвае сваю дзяўчыну берагчы каханне, не забыцца на зорку (Глянь іншы раз на яе), якая свеціць ім і абуджае надзеі. Але ж «расстацца нам час наступае». Чаму расстанне непазбежна? Паэт не ўдакладняе прычыны. Ці мала іх можа быць, калі маладыя людзі паспелі адзін другога пакахаць, але не паспелі ўладкаваць сваё жыццё?
Максім Багдановіч даў жанравае вызначэнне свайму твору - раманс. Для яго характэрны невялікі памер, любоўная тэматыка ў меладычнасць. Твор сапраўды стаў песняй. Музыка народная. Для верша характэрны сумны і адначасна светлы настрой. Гэты настрой добра перадаецца музыкай. Раманс Зорка Венеры ўзышла над зямлёю любімы народам. У ім выяўляецца цнатлівае пачуццё закаханасці, элегічны настрой пра тое, што не збылося. Гэта так зразумела кожнаму. Тыповасць выяўленага ў рамансе пачуцця падкрэсліваецца эпіграфам, словамі француза Сюлі-Прудома:
Калі заблішчыць гэтая зорка,
Самая цудоўная, самая далёкая,
Скажыце ёй, што ёй належыць маё каханне,
О, апошнія з чалавечага роду.[1, 68]
Калі паэт гаворыць аб сваіх уласных інтымных пачуццях, то ноткі суму і нявер'я ўзмацняюцца. Гэта звязана з цяжкай хваробай паэта; з усведамленнем таго, што жыць яму суджана нядоўга (Я, бальны, бескрыдлаты паэт, Учора шчасце толькі глянула нясмела). Ды і ў чыімсь каханні паэт бачыць нямала смутку, драматызму. Наплывае радасць, з ёю - сум, Сэрца чулае і млела, і балела, радасць душу мне шчаміла, быццам сум - такімі думкамі і выразамі напоўнены многія яго лірычныя вершы. Паэт чуе сумныя песні роднага краю аб няшчасным, згубным каханні ўдовінага сына Янкі (Краю мой родны! Як выкляты богам..), бачыць дзяўчыну ў слязах, якая хіліцца да тыну (Уся ў слязах, дзяўчына), яшчэ адну закаханую, што прыйшла да знахара-млынара за лекамі ад сардэчнай скрухі.
. Каханне і смерць
Вобразы шыпшыны, явара і каліны, сцежкі, якая зарастае травой, узмацняюць матывы пакутлівасці і тугі. Раздзел у зборніку Вянок носіць назву Каханне і смерць. Яго можна было б назваць Жанчына і дзіця, каханне і ахвярапрынашэнне. У гэтым ахвярапрынашэнні жанчыны - хрысціянская, хрэстная святасць яе. Бо вершы пра каханне мужчынскае бадай што не ўвайшлі ў гэты цыкл, хоць паэт меў у сваім паэтычным набытку выдатныя песні на гэтую тэму. Пра каханне жанчыны ў паэта пісаліся не песні, а паэтычныя драмы і трагедыі - не ў жанравым, а ў музычна-інтанацыйным значэнні. Яны таксама - паэтычныя сведчанні аб прыродзе толькі ўжо не той, якая вакол нас, а той, што ў нас, - пра чалавечую прыроду ці, больш дакладна, пра нашую ўласную існасць. У жаночым абліччы яе трагічная наканаванасць раскрываецца куды больш глыбінна, чым у мужчынскім вобразе. Каханне і смерць - гэтыя дзве адвечныя тэмы пастаўлены побач. Поруч з радасцю, нібы яе двайнік, ідзе трагізм. Але перамагае светлы пачатак - радасць.
З енкам дзіцё ты ражаеш.
Болю не змогшы сцярпець,
Стогнамі сэрца ўражаеш…
Што я магу зразумець?
Шчыра мяне ты любіла,
Шчыра цябе я кахаў,
Але давёў да магілы,
Сам на мучэнні аддаў.[3, 108]
Увасабленнем усёперамагаючага кахання з'яўляецца вобраз жанчыны-маці, велічнай і самаахвярнай. Ідучы на вялікія пакуты, яна дае жыццё новаму чалавеку. Паэт услаўляе подзвіг жанчыны-маці, параўноўвае яго з ратным подзвігам, гаворыць аб жанчыне з вялікай павагай і задушэўнасцю.
Без сіл, уся ў пату, як белы снег, блядна,
На злітаю карывёй і змятай караваці
Ляжыць шчаслівая і жалкая яна,
І аб адным у ёй цяпер дума: Я - маці.
Яна збалела ўся. Ёй, можа, ўсё не жыць.
І ўсё ж ткі радасцю бязмежнай ззяюць вочы,
А на тугіх грудзях ужо ляжыць
Чырвоны, цёпленькі і неяк смешна смокча.[3, 108]
Так ствараецца традыцыйны для хрысціянскай культуры, апеты ў малітвах песнях і выяўленчым мастацтве вобраз Мадонны.
У раскрыцці тэмы кахання і смерці, як і ва ўсім іншым, выявіліся дэмакратызм і гуманізм паэта, блізкасць яго да народных поглядаў і светаўспрымання простых людзей, якія ведаюць цану прыгожаму і сумнаму. Сапраўдны лірызм і глыбіня пачуцця-характэрныя адзнакі гэтых твораў.
Як хораша, калі дзіцё
Пад сэрцам ціха зварухнецца,
І ўраз па целу разліецца
Яшчэ нязвычнае чуццё.
Душа - ў салодкім палусне,
І кажуць знакі чалавечка:
Я - пценчык, ты - маё гняздзечка,
Не руш, не руш, не руш мяне![3, 107]
«Каханне і смерць» - цыкл, які працягвае любоўную тэму. Для паэта гэта матыў не кніжны, а ўзяты з жыцця, з уласна перажытага. Памерла маці паэта (смутак па ёй пранізвае наскрозь паэзію Багдановіча), памерла другая жонка яго бацькі Аляксандра Волжына (нарадзіўшы хлопчыка, які выхоўваўся ў сям'і М. Горкага, аднак жыў нядоўга).
Смертію смерть поправ,
Ў муках памёрла сама,
Але дзіцё спарадзіла.[3, 109]
Усе вершы цыкла Каханне і смерць, апрача першага Хоць мы былі адны ў той час… прысвечаны вагітнай - цяжарнай жанчыне, яе гатоўнасці да самаахвяравання. Вершам пра вагітную, у нейкай меры нават фізіялагічна-натуралістычным, надае вышыню філасофская думка аб нараджэнні жыцця са смерці. Ці многа знойдзем мы ў паэзіі твораў, прысвечаных цяжарным? Паэт на гэта не зважае.
Ды слаўней вагітнай доля, -
Ў сэрцы маючы любоў,
За дзіцё зазнаці болі,
За дзіцё праліці кроў.
Слава тым, хто сілу мае
Смерць, не дрогнуўшы, спаткаць,
Хто ў мучэннях памірае.
Каб жыццё дзіцёнку даць![3, 109]
Вершы з цыкла «Каханне і смерць» - не адзіныя, не адасобленыя ў паэзіі Багдановіча. Светлым, высокім пачуццём прасякнуты творы як ранейшага, так і пазнейшага перыядаў:
Халодная, ясная ноч...
Звонка хрумчыць сняжком,
Ідучы мне насустрач, дзяўчына.
Як Вас завуць?
Пытаюся я.
(Сягоння ж усе гадаюць).
І яна няголасна кажа:
Аня.[3, 214]
Вось яшчэ адзін верш гэтага цыкла - Цёмнае неба начное… - пра тайну зараджэння новага жыцця. Праз яго адбываецца зняцце аднабаковасці мужчынскага і жаночага пачаткаў, іх плюснасці. Цэльнасць чалавека - у яго траістасці: бацька, маці і дзіця. І тут зусім не менш містыкі, чым у траістасці хрысціянскага Бога; і хто зразумеў першую, той зразумее і другую. Вер гэта - добрая вестка пра тое, што народзіцца чалавек:
Вось няпэўна і глуха,
Ледзь раскрыўшы румяны свій рот,
Мне шапнула: Паслухай, -
І кінула, зардзеўшыся, ўніз на жывот…
А яно ўжо дрыжала
У глыбі затаёным жыццём, -
І душа празіяла
Незгасімым ніколі свяшчэнным агнём.[3, 105]
Пра паўнату самааддачы матчынага сэрца спеўшаму ў ёй новаму жыццю - верш Да вагітнай. У гэтым сэрцы ўжо нічога няма, адно толькі рупнае каханне, салодка-соннае бажанне, салодка-сонная дума. А поруч з гэтым просценькім вершам - двухрадковік-гекзаметр:
Ціха ідзеш ты, у нетрах дзіцёнка хадою калышаш,
Цёмнай і цёплай яму служыш калыскай цяпер.[, 106]
Схільнасць паэта да санатнай кампазіцыі выявілася і ў гэтай прыгожа-трагічнай сімфоніі пра каханне і смерць: у свой цыкл ён уводзіць паэтычнае скерца - трыялет, дзе параўноўвае цяжарную з дзіцячай цацкай - дзераўляным яечкам, у якім прыхавала такое ж самае, толькі маленькае.
Дзераўлянае яечка
Ты ўдаеш сабой зусім.
Адчыні яго, - а ў ім
Дзераўлянае яечка. [3, 107]
Верш У космас схаваліся кветы чырвоныя… гэта хутчэй паэтычная прэлюдыя да цыкла Каханне і смерць. Аўтар пазначыў тэму сімвалічна, праз кветкі - жаночы пачатак у прыродзе.
У цыкл гэты ўвайшлі лепшыя, на думку аўтара, вершы пра каханне, жанчыну, яе самаахвярнасць, выбраныя для Вянка. У мастацкім вобразе ёсць такая ж абагульняючая ідэя і сэнс, як і ў маральна-філасофскай ідэі. У любові паэта да жанчыны, якая стане хутка маці, ёсць нейкая святасць, ёю напаўняецца душа праведнага чалавека ў дачыненні да прыроды, да зямлі, якая самаахвяруецца тым, хто жыве ад яе. Як напрыклад, у гэтым чатырохрадкоўі:
Шчацем яна аж да краю,
Стаўшы вагітнай, паўна.
Будная! Хутка зазнае
Мукі кахання яна…[3, 55]
. На ціхім Дунаі
Маладыя гады... У апошшя гады жыцця (1916 -1917) Максім Багдановіч напісаў шэраг вершаў, у якіх услаўляе маладосць і каханне. Гэты верш? - апошні гімн маладосці, красе, Бацькаўшчыне, каханню. У вершы Маладыя гады... ён не толькі паэтызуе, але і ідэалізуе маладосць, калі чалавек не перажывае ні жуды, ні нуды, калі ўсяго забірае ў палон слодыч кахання. У творы намаляваны партрэт каханай, які найхутчэй не звязаны з канкрэтным жаночым вобразам, а выяўляе аўтарскі ідэал жаночага хараства: мілы тварык, залатая каса, сіняватыя вочы. Сутнаснае паміж закаханымі раскрываецца праз агністы пагляд і гарачыя словы. Паказальна, што ў вершы Маладыя гады... паэт не гаворыць ад першай асобы.
Маладыя гады,
Маладыя жадання!
Ні жуды, ні нуды,
Толькі шчасце кахання.
Помніш толькі красу,
Мілы тварык дзявочы,
Залатую касу,
Сіняватыя вочы. [3, 172]
Разам з тым для Максіма Багдановіча маладосць асацыіруецца не толькі з каханнем, а заключае больш шырокі сэнс. Для маладосці характэрны шырыня і шматаспектнасць зацікаўленняў і жаданняў, унутраная энергія, адчуванне паўнаты сіл, свежасць і чысціня пачуццяў. Таму ў канцы верша паэт заклікае чытачоў як мага даўжэй захоўваць маладосць душы:
Будзь жа, век малады,
Поўны светлымі днямі!
Пралятайце, гады,
Залатымі агнямі! [3, 172]
У гэтым паэтавым закліку аса6лівую сэнсавую нагрузку нясуць эпітэты светлымі днямі і залатымі агнямі, праз якія выяўляецца аўтарскае разуменне духоўнай маладосці, калі чалавек здольны і ў сталым узросце захаваць тое лепшае, што характэрна для юнацтва.
Выйшаў з хаты. Ціха спіць надворак... Разуменне паэтам маладосці не толькі як узроставай з'явы раскрываецца ў гэтым вершы. У яго аснову пакладзена такая жыццёвая сітуацыя, калі чалавек імкнецца асэнсаваць свае пачуцці, калі дробязі саступаюць месца роздуму над пражытымі гадамі.
Выйшаў з хаты. Ціха спіць надворак.
Наплывае радасць, з ёю - сум.
Не злічыць у небе ясных зорак,
Не злічыць у сэрцы светлых дум. [3,173]
Лірычны герой верша Выйшаў з хаты. Ціха спіць надворак... - асоба мнагалучная. Яго пачуццёвая сфера багатая і кантрастная, 6о радасць змяняецца сумам. Тое і другое, аднак, не прыгнятае паэта, пра што сведчаць эпітэты ясных і светлых. Паралелізм зоркі - душы узмацняе ўяўленне пра душэўную раўнавагу лірычнага героя, яго светлыя светаадчуванні. Тэты агульны настрой не здольны заглушыць балючыя успаміны пра гаротнае жыццё.
Шмат зазнаў я горычы з нудою,
Што шчаміла,мучыла, пякла…[3, 173]
У канцы твора гучыць хвала маладосці з яе аптымізмам, багаццем жаданняў, эмацыянальным уздымам, верай у самога сябе - моладасць не знікла, не прайшла!.
Ўсё ужо прайшло, сплыло вадою,-
Моладасць не знікла, не прайшла! [3, 173]
Ўжо пара мне дадому збірацца,-
Вечар позны, а час не стаіць.
Ах, калі б ты магла здагадацца,
Як не хочацца мне ухадзіць! [3, 175]
Гэта, бясспрэчна, не палкае каханне, а, хутчэй, узаемная сімпатыя. Сустрэчы лірычнага героя з дзяўчынай бароняць яго ад змрочных думак, уздымаюць настрой. Такая выснова падкрэсліваецца радкамі, якія паўтараюцца двойчы ў першай і апошняй строфах:
Ах, калі б ты магла здагадацца,
Як не хочацца мне ухадзіць! [3, 175]
Трэба думаць, што прызнання ў каханні паміж маладымі людзьмі яшчэ не было, а можа, і не будзе. Сустрэчы з ёю выкліканы не палкасцю пачуццяў, а імкненнем уратавацца ад адзіноты, спадарожнікам якой з'яўляюцца нудныя думкі і боль сэрца.
Думкі нудныя зноў закружацца.
Сэрца чулае зноў забаліць…[1, 175]
Набягае яно... Гэты верш напісаны ў Ялце, калі Максім Багдановіч дажываў свае апошшя месяцы. Твор седчыць пра тое, якім жыццялюбам быў паэт, як прагнуў і да канца сваіх дзён верыў у магчымасць і для яго паўнавартаснага жыцця. Яно не ўяўлялася без узаемнага кахання. У вершы Набягае яно..., як і ў вершы Маладыя гады..., той самы знешні воблік дзяўчыны з залатою касою і сіняватымі вачамі.
Сэрца сніць аб красу -
Аб слядочак дзявочы,
Залатую касу,
Сіняватыя вочы.[3,179]
Каханне ў вершы Набягае яно... таемнае і адухоўленае адначасна. Паяўляецца яно вечарамі, начамі, ажывае ў канкрэтным дзявочым абліччы, вабіць і заманьвае, абяцае шчасце і радасць, заглядваючы ў вочы. Чароўная сіняватая ноч, шапаценне кустоў узмацняюць у лірычнага героя жаданне кахаць і быць каханым.
4. Цыкл Мадонны
Кнігу выбраных вершаў Вянок у нашаніўскім выданні завяршае цыкл Мадонны з трох твораў - лірыка-эпічнага верша У вёсцы, паэмы Вераніка і заключнага верша-песні Ізноў пабачыў я сялібы…. Паэт звярнуўся да санатна-цыклічнай трохчасткавай кампазіцыі: у ёй першы твор нагадвае пастаральную экспазіцыю, другі - мадыфікаваную распрацоўку асноўнай тэмы. А трэці - яе ўзнёслую элегічную рэпрызу. Жанравая адметнасць Веранікі акрэслена самім аўтарам як вершаванае апавяданне. У якасці эпіграфа паэт узяў словы італьянца Джавані: Яна - выдумка маёй галавы. Такім эпіграфам аўтар хацеў схаваць адну з паэтычных старонак сваёй душы - гісторыю ўзаемаадносінаў з Ганяй Какуевай, якая так востра займала ўвагу паэта.
Паняцце красы закранае ўсе аспекты творчасці М. Багдановіча, яе змест і форму. Паэт звяртаўся да вечных узораў сусветнага мастацтва. Асабліва цаніў ён рэнесансавае ўвасабленне ідэалу красы ў славутай карціне Рафаэля Сіксцінская Мадонна. Многія мастакі і паэты па-рознаму ўвасаблялі вобраз Рафаэлевай Мадонны. Зыходзячы з рэнесансавай традыцыі, М. Багдановіч адкрыў свой ідэал жаночай красы. Гераіні яго твораў У вёсцы і Вераніка - гэта мадонны з народа. Васьмігадовая дзяўчынка з вясковай вуліцы, якая, нібы маці, суцяшае маленькага хлопчыка - свайго браціка, і Вераніка, што з постаццю дзяўчыны злівае мацеры чарты, увасабляюць высокі ідэал народнай красы дзевы-маці: двайной красы аблік ядыны, што Рафаэль вялікі / Стараўся выявіць праз маці Божай лікі. [3, 95]
Мадонна для Багдановiча - гэта не проста ўвасабленне жаночай прыгажосцi. Жаночая прыгажосць набывае для паэта сэнс i знаходзiць сабе апраўданне тады, калi яна ўвысакароджана святым прызначэннем жанчыны-мацi. Менавiта вось так чытаюцца вершаваныя апавяданнi У вёсцы i Веранiка з Багдановiчавага цыкла, на якiх усюды светла ляжыць цiхамiрны водблiск далёкага iтальянскага Адраджэння, у якiх праз рысы вясковай дзяўчынкi i паненкi Веранiкi праступае несмяротны вобраз Рафаэлевай мадонны, той мадонны, што натхняла Пушкiна i Дастаеўскага (ды i цi адных толькi iх!), пра якую старэйшы сучаснiк Пушкiна i яго настаўнiк Жукоўскi пiсаў так: Расказваюць, што Рафаэль, нацягнуўшы палатно свае для гэтай карцiны, доўга не ведаў, што на iм будзе: натхненне не прыходзiла. Аднойчы ён заснуў з думкай пра Мадонну, i, мусiць, нейкi анёл разбудзiў яго. Ён прахапiўся: яна тут, закрычаў ён, паказаўшы на палатно, i накрэслiў першы малюнак… На яе твары нiчога не выказана, гэта значыць, на iм няма выразу зразумелага, якi б меў пэўнае iмя; але ў iм знаходзiш, у нейкiм таямнiчым спалучэннi, усё: спакой, чысцiню, велiч i нават пачуццё, але пачуццё, якое перайшло ўжо за мяжу зямнога, значыцца, мiрнае, пастаяннае - яно не ў стане ўжо замуцiць яснасцi душэўнай… Яна не падтрымлiвае Дзiцёнка, але рукi яе пакорлiва i свабодна служаць яму прастолам… I ён, як цар зямлi i неба, сядзiць на гэтым прастоле. [5, 76]
У грымотны 1915 год паэт нібы развітваецца з любоўнымі ілюзіямі, выкладзенымі ў Мадоннах і некаторых іншых цыклах вершаў. Адыходзяць на задні план матывы жаночай нявернасці, здрады. Вайна нібы прасвятліла зрок паэта. Асабістае, інтымнае як бы драбнее перад тварам крывавай бойні, бесчалавечнай, антыгуманнай, страшнай. Летам 1915 года з'явіліся цудоўныя вершы Маладыя гады…, Выйшаў з хаты, Ціха спіць надворак. Яны нібы вяртаюць нас да паласы інтымнай лірыкі Багдановіча 1910-1912 гадоў. Уздым любоўнага пачуцця, відаць, звязаны з каханнем паэта да канкрэтнай жанчыны, пра якую, аднак, ведаем вельмі мала (Шмат зазнаў я горычы з нудою, Што шчаміла, мучыла, пякла… Усё ўжо прайшло, сплыло вадою, - Маладосць не знікла, не прайшла!).
Магутным па мастацкай сіле, але ў той жа час прыцішаным, улагодненым пачуццём прасякнуты верш Ужо пара мне дадому збірацца. Няшмат слоў, вобразаў, пасажаў у вершы. Чуем мы ў ім прытоеную скаргу на адзіноту і яшчэ, здаецца, на тое, што не трапілася на шляху паэта жанчына, якая б яго зразумела, спасцігла душой. Песня адзіноты геніяльнага паэта. Такое было ў еўрапейскай і сусветнай паэзіі, не абмінула і беларускую, якая толькі станавілася наногі. Але на тое яна і паэзія, бо яе прызначэнне - выяўляць самыя глыбокія, інтымныя, патаемныя пачуцці.
Мы ведаем пра iмкненне паэзii Багдановiча паяднаць неба з зямлёю. У вёсцы уяўляе сабой паэтычны трактат на гэту класiчную тэму мастацтва. Пачнаецца яна з узнёслай песнi на адычны лад:
Хвалююць сэрца нам дзявочыя пастацi,душы мацярэй на могуць чаравацi;
Вышэйшая краса - у iх злiтнасцi жывой!
Артысты-маляры схiлялiся прад ёй,
Жадаючы з'явiць цераз свае халсцiны
Пачуццi мацеры ў воблiку дзяўчыны.
Красы тэй сiмвалам, Маць-Дзева, стала ты,-глянулi твае з-пад пэндзаляў чэрты.
З таёмным трэпетам на iх я пазiраю,
А сэрца ўсё iмкне да бацькоўскага краю…. [3, 94]
У аснове сюжэтна-апавядальнай часткi твора - жывыя ўражаннi ракуцёўшчынскага лета 1911 года. Дарэчы, гэта - адна з лепшых у нашай лiтаратуры паэтычных замалёвак традыцыйнай вёскi. Аднойчы летняю парою iшоў паэт праз вёску i спудзiў хлопчыка:
Ён, бедненькi, папоўз па траўцы ля сцяжынкi,
Да нянькi траплячы- так год васьмi дзяўчынкi.
I вось, дабраўшыся, у падолак разам к ёй
З трывожным голасам утнуўся ён хучэй;
I, як схiляецца ад ветру верх бярозкi,
Дзяўчынка к хлопчыку нагнулася i, слёзкi
Сцiраючы яму, штось пачала казаць,
Каб заспакоiць плач - зусiм як быццам маць,
I салiвалiся ў жывы абраз ядыны
Той выгляд мацеры ды з воблiкам дзяўчыны,
Дзiцячым, цененькiм; I ў гэты час яна,
Здавалася, была аж да краёў паўна
Якойсь шырокаю красой, радзiмаю красою,
I, помню, я на мiг пахарашэў душою… [3, 95]
У гэтай дзяўчынцы ўпэцканай, i хiлай, i худой паэт ўбачыў нешта вышэйшае за красу, што Рафаэль вялiкi стараўся выявiць праз Мацi Божай лiкi. У М.Багдановіча двайной красы - дзявочай і мацярынскай аблік ядыны перанесены з біяграфічнай, прыватнай сферы ў сферу сялянскага, народнага жыцця.
Ідэальна рафаэлеўскае ўзнікае ў Багдановіча як натуральнае выяўленне схаваных у народным побыце традыцыях пачатку прыгожага. Ды і адносіны Багдановіча да Рафаэля маюць нейкую новую і рэалістычную па сваёй сутнасці якасць.Творы вялікага італьянскага мастака для Багдановіча - увасабленне не той красы, што існуе самастойна і незалежна, а той, якая ўмее стаць вышэй і шырэй за самую сябе, умее няспынна ўзбагачацца за кошт зямных маральных каштоўнасцей. На крывой i вузкай вясковай вулачцы, сярод вясковай нуды паэт робiцца сведкам таго хвалюючага, высокага пачуцця, той прыгажосцi душэўнай, ад якой i сам харашэе душой. I не так важна, што яго Мадонна - так год васьмi дзяўчынка, а яе дзiцёнак - замурзаны вясковы хлопчык, можа брацiк той дзяўчынкi, якой мацi, iдучы ў поле, строга наказала быць нянькай. Важна не гэта, а вось што:
Дзяўчынка к хлопчыку нагнулась i, слёзкi
Сцiраючы яму, штось пачала казаць,
Каб заспакоiць плач - зусiм, як быццам маць,салiвалiся ў жывы абраз ядыны
Той выгляд мацеры ды з воблiкам дзяўчыны
Дзiцячым, цененькiм…[3, 94]
Ад iдылiчнай i ў той жа час нейкай трывожна трапяткой карцiны, падгледжанай паэтам, павеяла якойсь шырокаю, радзiмаю красою. Але далей паэт пiша:
А можа не краса была ў дзяўчынцы той,-
Дзяўчынцы ўпэцканай, i хiлай, i худой,-
А штось вышэйшае, што Рафаэль вялiкi
Стараўся выявiць праз мацi божай лiкi. [3, 95]
У дзяўчынцы ўпэцканай, i хiлай, i худой па-зямному няма нiчога прыгожага (ды гэта i не краса - так i кажа цi, дакладней, сумняваецца ў такой красе паэт), проста зямной красы няма, зямная краса будзе красою тады, калi яна стане радзiмаю - г. зн. аплодненай нечым вышэйшым, красою.