Архаізмы і гістарызмы у творчасці У. Караткевіча
Уводзіны
Творчасць Уладзіміра Караткевіча - прыкметная з'ява беларускай літаратуры XX стагоддзя. Усім лепшым, што створана гэтым пісьменнікам (а ён плённа працаваў як паэт, празаік, драматург, эсэіст, публіцыст, літаратурны крытык, перакладчык і сцэнарыст), магла б ганарыцца любая высокаразвітая сучасная літаратура.
Асаблівая заслуга Караткевіча перад беларускай літаратурай у стварэнні высакаякаснай гістарычнай прозы, дзе пісьменнік узняў шырокія пласты нацыянальнай гісторыі, выявіў буйныя характары, здолеў раскрыць багаты духоўны свет сваіх герояў і звязаць іх асабісты лёс з лёсам народным.
Слоўнікавы запас любой мовы бесперапынна змяняецца. Падчас словы змяняюць сваё значэнне, а іншы раз і ўвогуле перастаюць ужывацца. Узнікаюць новыя словы, і замяшчаюць сабою старыя. Некаторыя словы існуюць у мове вельмі доўга і на працягу стагоддзяў атрымліваюць новыя і новыя значэнні. Яны становяцца палісемічнымі. Другія словы не затрымліваюцца надоўга і перастаюць існаваць, не пакінуўшы і сляда. Па гэтай прычыне слоўнікі зяўляюцца такімі неабходнымі для перакладчыкаў. Менавіта ў слоўніках можна знайсці значэнне слова, якое было ва ўжыванні некалькі стагоддзяў таму назад і значэнне якога нікому невядома цяпер.
Як правіла, мы не заўважаем гэтых змяненяў, бо працэс гэты вельмі павольны. Але калі мы разглядаем больш значны перыяд часу, то гэтыя змяненні становяцца відавочнынымі. Аднак найбольш iнтэнсiўны этап развiцця гiстарычнага жанру ў беларускай лiтаратуры прыпадае на наш час.
Пісьменнік дасканала ведаў і па-мастацку адлюстроўваў падзеі далёкай мінуўшчыны. Ён жыў гісторыяй, яна была арганічнай часткай ягонага духоўнага жыцця, ягонай істоты, з'яўлялася ягонай стыхіяй і ягоным натхненнем. Уладзіміра Караткевіча цікавіла гісторыя пераважна як прытча, легенда, паданне. Ён шырока абапіраўся на творчы вымысел, не капіраваў з навуковай дакладнасцю гістарычныя падзеі і факты, а ствараў мастацкі летапіс роднай зямлі. Гісторыя яго цікавіла ў тым плане, які ўплыў зрабіла яна на духоўнае жыццё народа, на яго грамадскую свядомасць.
Для пісьменніка важна было паказаць той час, пра які ён пісаў, раскрыць адносіны паміж людзьмі, перадаць іх псіхалогію, іх жыццё. Характэрная адзнака творчай манеры аўтара пры ўзнаўленні падзей далёкай мінуўшчыны - фальклорна-рамантычны падыход да гістарычных падзей, увага да гістарычнай легенды.
Сусветная літаратура новага часу стварыла цікавыя вобразы, характары. Гэта герой "сусветнага смутку", "лішні чалавек", "маленькі чалавек", "нігіліст", "страчанае пакаленне" і інш. Думаецца, што ў кагорце гэтых герояў зойме належнае месца і герой У. Караткевіча. Яго можна назваць рыцарам Беларусі. Яскрава такі герой увасобіўся ў Маеўскім з апавядання "Аліва і меч", у Петраку Ясюкевічу з апавядання "Сіняя-сіняя", Андрэю Беларэцкім з "Дзікага палявання караля Стаха", Раману Ракутовічу з "Сівой легенды", Алесю Загорскім з "Каласоў пад сярпом тваім", Гервасію Выліваху з "Ладдзі Роспачы", Юрасю Братчыку з рамана "Хрыстос прызямліўся ў Гародні" і ў іншых героях.
З любоўю і цеплынёй апавядаў празаік пра родны край ў аповесці «Сівая легенда». Тут не толькі паказана прыгожае і трагічнае каханне патомнага двараніна Рамана Ракутовіча і прыгоннай дзяўчыны Ірыны, але і ўвасоблена ў мастацкіх вобразах барацьба беларускага народа ў першай трэці 17ст. супраць сацыяльнага прыгнёту. Дзеянне твора адбываецца галоўным чынам у Кісцянёўскім замку, згадваюцца таксама Быхаў, замкі ў Збарове і Рагачыку, адзначаецца, што мяцеж узгарэўся ў наваколлі Зверына у канцы дзеянне твора пераносіцца ў Магілёў [10, с.7].
Лёс слоў вызначае не "ўзрост", а іх выкарыстанне ў мове. Словы, якія абазначаюць жыццёва важныя, неабходныя паняцці, вякамі не старэюць; іншыя ж архаізуюцца даволі хутка, мы перастаем іх ужываць, таму што знікаюць самі паняцці, якія гэтымі словамі абазначаюцца. Змянілася сістэма адукацыі - зніклі з нашай мовы словы рэаліст (навучэнец рэальнага вучылішча), класная дама, інстытутка.
Словы, якія служаць назвай паняццяў, з'яў, прадметаў, што не існуюць у наш час, называюцца гістарызмамі. Усе пералічаныя "старыя словы" - гэта гістарызмы. Яны займаюць у мове асаблівае месца, з'яўляючыся адзінымі назвамі прадметаў, якія даўно зніклі з нашага побыту. Таму ў гістарызмаў няма і не можа быць сінонімаў.
Акрамя гістарызмаў, у нашай мове вылучаюцца і іншыя тыпы ўстарэлых словаў. Вам не даводзілася назіраць, як тое ці іншае слова чамусьці "трапляе ў няласку"? Мы ўсё радзей ужываем яго ў мове, замяняючы іншым. Паступова яно забываецца зусім. Напрыклад, акцёра раней называлі камедыянтам; гаварылі не падарожжа, а ваяж, не пальцы, а персты, не лоб, а чало. Такія ўстарэлыя словы называюць сучасныя прадметы, паняцці, якія зараз называюцца інакш. Новыя назвы выцяснілі папярэднія, і яны паступова забываюцца. Устарэлыя словы, у якіх ёсць сучасныя сінонімы, што замянілі іх у мове, называюцца архаізмамі.
Архаізмы(ад грэч. аrchaios - старажытны) - устарэлыя словы або спалучэнні слоў, якія выйшлі з актыўнага ўжытку, хаця ў мастацкіх творах могуць выкарыстоўвацца для стварэння каларыту эпохі, пры паказе даўняга побыту людзей [18, с. 185].
Увогуле можна сказаць, што гістарычны жанр ствараюць творы мастацкай літаратуры пра жыццё народа ў мінулыя эпохі. Гістарычны жанр у сусветнай літаратуры пачаў актыўна развівацца ў канцы 18 - пачатку 19 стагоддзя, галоўным чынам у творчасці пісьменнікаў - рамантыкаў. Пачынальнікам гэтага жанру лічыцца В. Скот, аўтар раманаў Айвенга, Рычард Ільвінае Сэрца.
Ул. Караткевіч увёў у беларускую прозу жанр гістарычнай аповеці і гістарычнага рамана, які раней поўнасцю адсутнічаў. Менавіта ў раманнай форме ён здолеў пераасэнсаваць мінулае роднага краю, паказаць пошукі свайго забытага беларускага шляху [13, с.115], перадаць лёс народа як узвышаную трагічную філасофскую драму ва ўсёй цэласнасці вобраза свету і чалавека ў ім, сцвердзіць актуальнасць заклікаў неафітаў усіх часоў да свабоды, роўнасці, братэрства чалавека, народаў, людства. Ул. Караткевіч, аўтар гістарычных раманаў і аповесцей (Каласы пад сярпом тваім, Дзікае паляванне караля Стаха, Сівая легендаі інш.)
Уладзімір Караткевіч прыйшоў ў літаратуру ў другой палове 50-ых гадоў на хвалі грамадскага абнаўлення пасля 20 зезда партыі (1956), у спрыяльны час. Адчуваючы ў сабе небывалыя творчыя сілы, ён у той час выношваў задуму напісаць творы самых розных жанраў, якія маглі б скласці сто тамоў. Сярод іх былі вершы, легенды, паэмы, апавяданні, аповесці, раман у вершах, гістарычныя раманы, песы і г. д.
Уладзімір Караткевіч арыгінальна і непаўторна раскрыўся як паэт. Прыкметнымі зявамі ў беларускай літаратуры сталі яго кнігі «Матчына душа» (1958), «Вячэрнія ветразі» (1960), «Мая Іліяда» (1969), «Быў. Ёсць. Буду» (1986). Паэзіі У. Караткевіча ўласцівы пранікнёны лірызм, эпічнасць, рытміка-інтанацыйная разнастайнасць, інтэлектуальнасць, драматызм і жыццесцвярджальнае гучанне (вершы Машэка, Заяц варыць піва, Матчына душа, Паўлюк Багрым і інш.).
Шырокае прызнанне ў Беларусі і далёка за яе межамі прынесла У. Караткевічу яго проза. Лірычна - рамантычны талент пісьменніка дасканала раскрыўся ў апавяданнях «Як звяргаюцца ідалы», «У шалашы», «Блакіт і золата дня», аповесцях «Цыгынскі кароль» і «Сівая легенда», якія склалі першы яго зборнік прозы «Блакіт і золата дня» (1961).
У 60-ыя гады У. Караткевіч стварыў такія значныя празаічныя творы, як раманы «Нельга забыць» (1960 - 1962), «Каласы пад сярпом тваім» (1962 - 1964), «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1965 - 1966), аповесці «Ладдзя Роспачы» (1964), «Чазенія» (1966).
Прыход у беларускую літаратуру такога пісьменніка, як Караткевіч, быў заканамерны і абумоўлены працэсам развіцця самой літаратуры, а таксама ўзроўнем грамадскага і духоўнага жыцця той эпохі, якая нарадзіла мастака [6, с.14].
Для Ул. Караткевіча характэрна рамантычнае, фальклорна - міфалагічнае і адначасова канкрэтна - гістарычнае асэнсаванне мінуўшчыны. Караткевіч стварыў мастацкі летапіс жыцця Беларусі на працягу 16 - 20 стагоддзяў. Ён выказваў цікавасць да ключавых перыядаў беларускай гісторыі.Празаік звярнуўся да падзей і характараў 16 ст., у аповесці «Сівая легенда», «Цыганскі кароль» і драме «Маці ўрагану» і г. д.
Творы пісьменніка вельмі разнастайныя. Увогуле для мовы празаічных твораў У.Караткевіча характэрна:
1.Павышаная экспрэсіўнасць, эмацыйнасць мовы.
2.Аслабленасць фабулы (асабліва ў лірычнай прозе).
.Вялiкая роля светапогляду аўтара, яго субектывізм.
.Прадмет адлюстравання - духоўнае жыццё чалавека, свет яго ідэй і пачуццяў. Асаблівае месца - цэнтральны вобраз-перажыванне.
.Вобраз аўтара разгортваецца не паслядоўна, а шматпланава, адначасова.
.Прадмет, які разглядае проза, - духоўнае жыццё чалавека, паказ рэальнасці праз яго субектывізм.
Творчая спадчына У. Караткевіча цікавіла шматлікіх беларускіх літаратараў і мовазнаўцаў. Вялікую ролю ў вывучэнні і аналізе твораў адыгралі А. Адамовіч, А. Мальдзіс, А. Варабей, А. Лойка, А. Русецкі. Мову твораў Ул. Караткевіча аналізавалі Г. Андарала, Т. Дасаева, В. Іўчанкаў, М.Цікоцкі.
Творы У. Караткевіча перакладзены на многія мовы народаў свету. Ён выступаў у абарону беларускай мовы, культуры, помнікаў архітэктуры і прыроды, зрабіў вялікі ўплыў на развіццё беларускай літаратуры і мастацтва [6,с.15].
Коплекснага ж даследвання, якое б было сканцэнтравана на выяўленні структурных і функцыянальных асаблівасцей устарэлай лексікі ў мове аповесці Ул. Караткевіча Сівая легенда, да гэтага часу няма. Гэтым абумоўлена актуальнасць нашай работы.
Мэтай дадзенай курсавой работы - структурна-семантычны аналіз лексікі, выяўленне яе стылістычнай ролі ў мове аповесці Ул. Караткевіча Сівая легенда.
Рэалізацыя названай мэты прадугджвае пастаноўку і рашэнне наступных задач:
.Выявіць архаізмы і гістарызмы ў мове аповесці Ул. Караткевіча Сівая легенда.
. Правесці прадметна-тэматычную класіфікацыю архаізмаў і гістарызмаў.
.Акрэсліць стылістычную функцыю устарэлай лексікі ў мове аповесці Сівая легенда.
Работа складаецца з уводзін, трох глаў , з заключэння, спіса выкарастанай літаратуры, дадатка.
ГЛАВА 1 КЛАСІФІКАЦЫЯ ГІСТАРЫЗМАЎ ПАВОДЛЕ ЗНАЧЭННЯ
Прычына з'яўлення ў мове гістарызмаў - у змяненні побыту, звычаяў, у развіцці тэхнікі, навукі, культуры. Цяпер мы не мераем аршыны, не кланяемся валасным старшыням і рады былі б забыць ўсе непатрэбныя, як нам здаецца, словы. Але ж як быць гісторыкам і пісьменнікам, калі яны захочуць апісаць мінулую эпоху? У гістарычнай літаратуры, у мастацкіх творах, якія апавядаюць аб мінулым народаў, нельга не ўжываць гістарызмы. Яны дапамагаюць аднавіць каларыт эпохі, надаць апісанню мінулага рысы гістарычнай даставернасці.
Аднак статус гістарычных рэалій не заўсёды зяўляецца пастаяннай уласцівасцю слова. Ужо хрэстаматыйным стаў прыклад з самалётам. У свой час ён быў уся толькі дываном (казачная рэалія), а потым нечакана-негадана набраў высату ў значэнні лятацельнага апарата (тэрмін), а цяпер, у адным радзе з больш дасканалымі сваімі братамі і сёстрамі - ракетамі і спутнікамі - ператварыўся ў элемент звычайнай і штодзённай мовы.
Так як праблема гістарызмаў зяўляецца мала вывучанай, існуюць некаторыя спрэчкі адносна іх класіфікацыі.
У лінгвісычнай літаратуры яны класіфіцыруюцца наступным чынам:
Уласна - лексічныя гістарызмы.
Да іх ліку належаць найменні, семантычны абем якіх складаецца толькі з устарэлых значэнняў. Такімі зяўляюцца, напрыклад, тэрміны: гетман камандаючы войскамі табарытаў у Чэхіі ў 15 стагоддзі, камандуючы войскамі ў старой Польшчы і Вялікім Княстве Літоўскім, камандуючы рэестравымі казакамі на Украіне ў другой палове 16 - першай палове 17 ст., камандаючы войскамі ў Малдове ў 17 ст.; у дарэвалюцыйнай Расіі выбарная асоба з сялян, якая выконвала паліцэйскія абавязкі.
Лексіка-семантычныя гістарызмы.
У адрозненне ад уласна лексічных гістарызмаў лексіка-семантычныя гістарызмы ў сучаснай беларускай мове маюць актуальныя значэнні. Для прыкладу слова гільдыя, рэалізуемае ў творах беларускай літаратуры са значэннем абяднанне купцоў альбо рамесленнікаў у сярэдневяковай Еўропе, якое абараняла інтарэсы сваіх членаў або адзін з трох маёмасных разрадаў купецтва ў царскай Расіі, зяўляецца лексіка-семантычным гістарызмам, а са значэннем саюз, абяднанне (напрыклад, гільдыя літаратараў) - актуальным словам.
Семантычныя гістарызмы.
Што датычыць семантычных гістарызмаў, то яна таксама маюць у сучаснай мове актуальныя значэнні: локаць даўнейшая мера даўжыні, прыблізна 0,5 метра, двор прадмесце, маёнтак, скарб дзяржаўная маёмасць, кварта даўнейшая мера вадкіх і сыпучых рэчываў, якія знаходзяцца ва актыўным ужытку і сёння, але з іншымі значэннямі.
Гістарызмы можна падзяліць на шэраг больш дробных семантычных груп:
1) назвы з'яваў грамадска-палітычнага парадку, членаў царскай сям'і, прадстаўнікоў саслоўяў і г.д.: смерд, цар, царыца, баярын, дваранін, князь, граф, стольнік, гаспадар, купец, кулак, памешчык і г.д.;
) назвы адміністрацыйных устаноў, навучальных і іншых устаноў: прагімназія, кабак і інш;
) назвы пасад і асоб па роду іх заняткаў: курсістка, фабрыкант, заводчык;
) назвы вайсковых чыноў: мушкецёр, драгуны, рейтар, ратнік, кірасір;
) назвы відаў зброі, ваенных даспехаў, іх частак: латы, кіраса, забрала;
) назвы сродкаў перамяшчэння: дыліжанс, кабрыялет і інш;
) назвы старых мер даўжыні, плошчы, вагі, грашовых адзінак: сажань, фунт, батман, грыўна, алтын, грош;
) назвы прадметаў зніклага побыту, прадметаў хатняга ўжытку, відаў адзення, ежы, напояў і г.д.: салоп, бурнус, казакін, камзол , батфорты.
Прыведзеныя гістарызмы адносяцца да лексічных, аднак існуе і адносна невялікая група гістарызмаў, у якіх устарэла ранейшае значэнне або адно са значэнняў.
Так, частку семантычных гістарызмаў складаюць страчаныя вытворныя значэнні мнагазначных слоў, якія зяўляюцца актыўнымі ў сваіх асноўных значэннях. Прамыя значэнні такіх слоў у большасці выпадкаў адносяцца да нейтральнай і агульнаўжывальнай лексікі сучаснай беларускай мовы: плакат 1. Каляровы насценны малюнак з кароткім агітацыйным тэкстам; від выяўленчага мастацтва, 2. Гіст. Пашпарт, які выдаваўся сялянам і мяшчанам у дарэвалюцыйнай Расіі.
1.1 Назвы слоў ваеннай тэматыкі
У семантычных адносінах выкарыстаныя ў аповесці гістарызмы даволі разнастайныя. Сярод іх найбольш пашыраны назвы слоў з ваеннай лексікі. Пры апісанні ваенных дзеянняў старадаўніх войскаў аўтару не абысціся без назваў зброі, воінскіх даспехаў, фарміраванняў таго часу:
Бусак - а, м. Доўгі шост з металічным вастрыём і крукам на канцы; багор[18,т. 1, с. 424]: І нават уніз, прыкрываючы колы, спускалася медная «спадніца» з выразамі, і раптам гэтыя вазы ўсе ашчацініліся: зверху дзідамі і нечым незразумелым, а знізу, з - пад «спадницы», бусакамі[10, с. 45].
Гакаўніца [ст. - бел. гаковница, гоковница ] ж. Від цяжкай ручной агнястрэльнай зброі з доўгім ствалом і круком каля прыклада. . .[14, с. 122]: Стрэльбу ўсякую, то - бок гакаўніцы, ручніцы і сагадайкі, іншую абарону. . .. . .[10, с. 28].
Дзіда [польск. Dzida, ад тур.Džida ]ж.Старадаўня калючая зброя [14, с. 160]: Сонца ўжо выкінула з - за лесу тысячы чырвоных дзід, заліло расплаўленым золатам маленькія воблачкі ля дагляду [10, с. 39].
Корд [ст. - бел. Кордъ < венг. kard ] м. Кароткі меч [14, с. 268]: . . . і Якуб кінуў на стол корд. . .[10, с. 31].
Кіраса -ы, ж. 1. Металічныя латы на грудзі і спіну, якія даўней надзявалі воіны для засцярогі ад халоднай агнястрэльнай зброі.
. Частка параднай формы некаторых кавалерыйскіх палкоў у заходнееўрапейскіх і рускай арміях ( да 1917 г.)[18,т. 2, с. 485]:Хрушч ударыўся аб маю кірасу і ўпаў на грыву каня, бездапаможна перабіраючы лапкамі [10, с. 18].
Кірасір - 1. Коннік цяжкай кавалерыі, які даўней нісіў кірасу. 2. Салдат або афіцэр некаторых кавалерыйскіх палкоў у заходнееўрапейскай і раскай арміі ( да 1917 г. ) [18,Т. 2, с. 688]:Прыйшлі яшчэ толькі два: капітан конных кірасіраў , сапраўдны разбойнік з закручанымі вусамі і ў ботах, падобных на вёдры, а сам - ні даць ні ўзяць картачны ніжнік [10, с. 25].
Клак -а, м. Тое, што і пыж - 1. Шарсцяная, войлачная ці кардонная затычка, якой забіваюць зарад у зброі, якая зараджаецца з дула. 2. Пракладка ўсярэдзіне патрона, якая аддзяляе зарад ад скарада (кулі, сироту) і ўтрымлівае снарад у гільзе [18, т. 2, с. 693]:. . . Мушкет да левага бока ! Порах і кульку - у мушкет! Клак - на браму. . .[10, с. 41].
Ландскнехт - а, м - хце, м. Нямецкі наёмны салдат у Заходняй Еўропе ў 15 - 17 ст.//Аб прадажным ваяку [18, т. 3, с. 102]: Ды і сам Кізгайла - я ўпэўнены ў гэтым - адчувае сябе ў новым храме, як пяны ландскнехт сярод святош [10, с. 22].
Мушкет [ст. - бел. Мушкетъ; фр. mousgnet] м. Старажытная буйнакалібернае ружжо з кнотам для запальвання пораху, якое знаходзілася на ўзбраенні пяхоты ў краінах Еўропы ў 16-17 стст. [14, с. 343]: Я паставіў на мур сотню сваіх хлопцаў з мушкетамі і стаў падаваць каманду… [10, с. 41]; У іх было мала мушкетаў . . . [10, с. 45].
Пушкар - а, м. Артылерыст [18,т. 4, с. 528]: Кізгайла вырваў у пушкара, што наводзіў гармату, фіціль, вылаяўся, сунуў яго ў запальнік [10, с. 48].
Рацішчы н. тое, што рагаціна - зброя ў выглядзе капя, насаджанага на кароткае дрэўка [14, с. 444]: Дзіды, уторкнутыя ў зямлю, рацішчы,адагнутыя ў шыйцы косы [10, с. 39].
Руніца [ст. - руск. Рγчьница; польск. rusznica] ж. Адзін з першых узораў ручной агнястрэльнай зброі ў краінах Усходняй і Цэнтральнай Еўропы [14, с. 449]:Стрэльбу ўсякую, то - бок гакаўніцы, ручніцы. . [10, с.28]
Сагадайка м. Чахол з лукам і калчан са стрэламі [14, с. 525]: Стрэльбу ўсякую, то - бок гакаўніцы, ручніцы і сагадайкі, іншую абарону. . . [10, 28].
2 Назвы сацыяльна - палітычнай сферы
Назвы сацыяльна- палітычнай сферы ўваходзяць у другую прадметна - тэматычную групу гістарызмаў. Таксама да гэтай групы адносяцца і назвы асоб па роду іх заняткаў. У межах гэтай групы найбольш пашыраны назвы асоб: прадстаўлены службовы персанал панскіх маёнткаў, адміністацыйныя кіраўнічыя тагачаснага грамадства.
Баніцыя [ст.-бел. Баниция, баницыя, банецыя; польск. Banicja, лац. bannition] ж. Выгнанне; прыгавор на выгнанне з айчыны [14, с.58]: І яшчэ зразумелі: баніцыя за межы Мсціслаўскага ваяводства: вечная ссылка ў малую весь [10, с. 74]
Кат, ката, каце; мн.каты , - аў; м. Асоба, якая прыводзіць у выкананне смяротны прыгавор, катуе [18,т. 2, с. 661]: Твар ката, барадаты да самых вачэй,пацямнеў, і рукі дрыжаць [10, с. 74]
Ландвойта - намеснік войта, адзін з управляючых горадам [14, с.302]: Ландвойта, што прыехаў сунімаць крык і агіднасць, закідалі расталым конскім гноем і наўздагон свісталі ў два пальцы і ўлюлюкалі [10, с. 71]
Лёзны [ст. - бел. Лёзный, лиозный, люзный - вольны; польск. Luzny; ням. lose] прым. Вандроўны [18,т. 3, с. 745]: Зрэдку даходзілі чуткі пра мужыцкую вайну, але лёзныя так іх перакручвалі, што і верыць не хацелася [10, с. 67].
Містр [ст. - бел.мистръ, мийстръ ] 1.Галава сярэднявяковага духоўна - рыцарскага ордэна, магістр. 2. Настаўнік. 3. Начальнік,правіцель. 4. Кат [14, с. 337]: І пад канец узяў містр шчыт і ўцяў сякераю яго востры канец, а верхняе поле замазаў дзёгцем і сажаю [10, с. 74].
Нобіль [лац. Nobilis - знатны] м. Прадстаўнік знаці, арыстакратыі ў старажытным Рыме і ў сярэднявяковай Заходняй Еўропе; найбольш радавітая частка магнацтва [14, с. 357]: -І ўсё ж гэта ганьба для нобіля-мяшаць сваю кроў з халопскай [10, с. 30].
Хамы [ад імя Хама, сына Ноя , які паводле біблейскага сказання, быў пракляты бацькам за паман] м. Пагардлівая назва чалавека ніжэйшага саслоўя, звычайна селяніна ( у мове паноў) [14, с. 552]: Хамы ідуць, - паўтарыў ён [10, с. 20].
3 Назвы адзення і абутку
Асобую групу гістарызмаў складаюць назвы прадметаў адзення, абутку, галаўных убораў. Аўтар выкарыстоўвае словы, якія абазначаюць жыццёва неабходныя для чалавека прадметы. Гэта адзін з важнейшых сродкаў гістарычнай стылізацыі ў мастацкім творы. Пры апісанні адзення, абутку, галаўных убораў аўтару ўдаецца перадаць сацыяльны статус асобы, якой належыць прадмет.
Кабці мн. Чаравічкіі з мяккай скуры або суфяну [14, с. 208]: Я сам чуў, як багаты хлопец з мяшчан, абуты ў сафянавыя кабці, у лісіным кітліку наапашкі, крычаў нема . . . [10, с. 72].
Казнатка ж. Жаночая верхняя вопратка [14, с. 214]: А на возе скутая Ірына ў белай сукенцы і казнатцы з каразеі - белага сукна [10, с. 76].
Кітлік [ст.-бел. китликъ;польск.кitlik; ням.kittel]м. Від кафтана [14, с. 257]: Я сам чуў, як багаты хлопец з мяшчан, абуты ў сафянавыя кабці, у лісіным кітліку наапашкі, крычаў нема . . . [10, с. 72].
4 Назвы прадметаў побыту, хатняга ўжытку
У. Караткевіч у сваёй аповесці Сівая легенда выкарыстоўвае і назвы прадметаў побыту, назвы прадметаў хатняга ўжытку, яскрава паказваючы іх месца ў жыцці чалавека таго часу. Гэта патрэбна для таго, каб больш дакладна паказаць чытачам, асабліва маладому пакаленню, звычайнае быццё беларускага народа.
Драніца, - ы, ж. Тонкія дошчачкі для крыцця даху або для абівання сцен пад тынкоўку [18,т. 2, с. 195]: Заснежаныя дахі, заснежаныя, падталыя з поўдня купалы, шэрыя драніцы, што адлівалі зялёным [10, с. 79].
Ніжнік м. Малодшая фігура ў ігральных картак; валет [14, с. 357]: Прыйшлі яшчэ толькі два: капітан конных кірасіраў , сапраўдны разбойнік з закручанымі вусамі і ў ботах, падобных на вёдры, а сам - ні даць ні ўзяць картачны ніжнік [10, с. 25].
Прэнг[ст. - бел. Пренгеръ, пренкгиръ, пренкгеръ; польск. Pregierz; ням, Pranger ] м. Ганебны слуп - прылада для катавання [14, с. 430]: - На прэнг павесіць - няма чаго [10, с. 77].
Шкага [ст. - бел. Шкапа - кмеча; польск.szkapa] ж. Худы змораны конь [14, с. 589]: Вялізны воз, падобны на труну, зпрэжаную шасцю шкапамі [10, с. 79].
5 Назвы старых мер вагі і даўжыні, назвы грашовых адзінак
У асобную групу выдзеляны назвы старых мер вагі і даўжыні і назвы грашовых адзінак. На сенняшні час гэтыя назвы не ужываюцца і іх смела можна аднесці да гістарызмаў.
Локаць [ст. - бел. Локоть, локотъ] м. Старажытная мера даўжыні тканіны, зямлі, некаторых прадметаў, якая вызначалася даўжынёй рукі ад лакцявога выгіну да канца сярэдняга ці вялікага пальца, раўнялася прыблізна 0,5 м. ( 38-46см) [14, с. 315]: Падёмны мост, брама з падвойнымі кратамі, муры вышынёю ў сорак пяць локцяў [10, с. 17]
Талер[ст. - бел.талеръ, таляръ; ням. Taler] м. Буйная сярэбраная манета высокай пробы ў еўрапейскіх краінах 16 - 19 стст. ( у Вялікім Княстве Літоўскім раўнялася капе - 60 грамам; упершыню была выпушчана ў чэшскім горадзе Іаахімсталі, у Рэчы Паспалітай адчаканена ў 1564 г.); грашова - лікавая адзінка, вагавая адзінка для серабра. 2. Залатая рымская манета [14, с. 516]: Аказваецца, паўтара года таму назад Раман прапанаваў пану Аляхну пяцьдзесят бітых талераў . . .[10, с. 29].
Такім чынам, ужытыя ў аповесці разнастайныя тэматычныя групы гістарызмаў дапаўняюць сродкі выразнасці сучаснай беларускай літаратурнай мовы, на якія перш за ўсё абапіраецца аўтар. У выніку выдзелены наступныя групы гістарызмаў: назвы слоў ваеннай тэматыкі; назвы сацыяльна-палітычнай сферы; назвы старажытнага адзення і абутку; назвы прадметаў побыту, прадметаў хатняга ўжытку; назвы старых мер вагі і даўжыні, назвы грашовых адзінак. З пералічаных груп найбольш абёмнай зяўляецца група назваў слоў ваеннай тэматыкі, пасля ўжо ідзе група назваў сацыяльна-палітычнай сферы. Умелае выкарыстанне гэтай лексікі дазваляе ўзнаўляць рэальныя гістарычныя абставіны, трапна характарызаваць вобразы мінулых эпох, надаваць мове пэўныя стылістычныя адценні. Аўтар умела перадаў атмасферу таго часу.
архаізм гістарызм караткевіч устарэла
ГЛАВА 2 КЛАСІФІКАЦЫЯ АРХАІЗМАЎ ПАВОДЛЕ ЗНАЧЭННЯ
Архаізм часцей за ўсё выкарыстоўваецца ў літаратуры як стылістычны прыём для прыдання мове ўрачыстасці і для стварэння рэалістычнага каларыту пры адлюстраванні старыны. Фнкцыі архаізмаў значна больш разнастайныя, чым тыя, якія ў ім адзначаны. Акрамя таго, і само паняцце "архаізм" мае патрэбу ў некаторым удакладненні. Справа ў тым, што гэты тэрмін аб'ядноўвае разнастайныя паняцці. Да архаізмаў адносяць словы і выразы, якія ўстарэлі і не выкарыстоўваюцца ў сучаснай мове таму, што маюць адпаведныя "сучасныя" сінонімы
Архаізм - даўнейшыя назвы прадметаў і зяў, якія існуюць і ў наш час, але ў прцэсе развіцця мовы былі названы іншымі словамі - сінонімамі [3, с. 576]
Калі гістарызмы - назвы ўстарэлых рэчаў і зяў, то архаізмы - устарэлыя назы рэчаў і зяў, якія існавалі раней і існуюць у наш час. «Словы могуць архаізавацца толькі часткова, напрыклад, па марфемным складзе, па гукавым афармленні, у асобных сваіх значэннях» [20, с. 30]. Адрозніаюць 2 тыпы архаізмаў - лексічныя і семантычныя. Сярод лексічных архаізмаў вядзяляюць:
·Уласналексічныя ;
·Лексіка - словаўтваральныя;
·Лексіка - фанетычныя;
·Семантычныя.
Уласналексічныя архаізмы - словы, якія поўнасцю ўстарэлі і выцеснены зусім іншымі словамі, з іншым коранем. Напрыклад: атрамант - чарніла, лемантар - буквар, чало - лоб, талумач - перакладчык.
Лексіка - словаўтараляныя архаізмы - устарэлыя словы, якія маюць аднолькавы корань з сучаснымі назвамі, але адрозніваюцца суфіксамі ці прыстаўкамі: абставы - абставіны, дзейца - дзеяч, лятун - лётчык, матацыклет - матацыкл, прасвета - асвета.
Лексіка - фанетычныя архаізмы адрозніваюцца ад адпаведных ім сучасных слоў адным - двума гукамі: гімнасія - гімназія, кроніка -хроніка, часопісь - часопіс, філёзофія - філасофія, Эўропа - Еўропа.
Сустракаюцца выпадкі, калі слова актыўна выкарыстоўваецца ў сучаснай мове, але асобнае яго значэнне ( значэнні ) выходзіць з ужытку, станоіцца ўстарэлым. Гэта семантычны архаізм. Напрыклад, у слове дружына ўстарэлае значэнне (семантычны архаізм) - група прыбліжаных князя, якая складала яго войска і прымала ўдзел у кіраванні княствам: у слове двор - значэнне маёнтак; у слове калаўрот - прылада, прыстасаванне прасці кудзелю, воўну; у слове камора - кантрольны пункт лясніцтва ў дарэвалюцыйны час [3, с. 576]
Да ўласна лексічных архаізмаў адносяцца толькі адназначныя ўстарэлыя словы. Значную колькасць уласна лексічных архаізмаў складаюць адзінкі, што былі выцеснены ў пасіўны запас актыўнымі словамі-сінонімамі.
Адносна невялікая частка ўласна лексічных архаізмаў мае фанетычныя, словаўтваральныя і марфалагічныя варыянты (пары). Так фанетычнымі варыянтамі зяўляюцца архаізмы агрыкультура / агракультура, галёш / галош і інш. Да словаўтваральных варыянтных пар адносяцца архаізмы кафейня / кафэ, паморак / мор і інш.
На лексіка-семантычным узроўні моўнай сістэмы найперш выдзяляюцца лексічныя і семантычныя архаізмы (родавыя паняцці), якія супрацьпастаўлены адзін аднаму тым, што ўстарэла ў слове - план выражэння (форма) або план зместу (значэнне). Лексічным архаізмам неабходна іншая форма выражэння, а ў семантычных архаізмаў пры абсалютным ужыванні слова ўстарэлы змест не адпавядае яго сучаснай форме [12, с. 12].
Прамежкавае становішча паміж лексічнымі і семантычнымі архаізмамі займаюць поўнасцю ўстарэлыя мнагазначныя словы (полісемантычныя архаізмы), якія з лексічнымі архаізмамі супадаюць у тым, што слова ўстарэла як моўны знак, а з семантычнымі архаізмамі іх абядноўвае мнагазначнасць.
Веданне семантычных архаізмаў дапамагае правільна разумець мову пісьменнікаў-класікаў. Лексічныя архаізмы супрацьпастаўляюцца гістарызмам па іх ўжыванні ў стылях сучаснай мовы: уласцівасці архаізмаў тлумачацца фактарамі лінгвістычнай прыроды, а гістарызмаў -- экстралiнгвiстычнай, яны вызначаюцца пастаяннай пазнавальнай значнасцю ў адрозненне ад гістарызмаў; лексічныя архаізмы могуць ужывацца толькі з пэўнай стылістычна мэтай, па-за мастацка-выразнай і выяўленчай установак іх выкарыстанне не можа быць апраўдана, у той час як гістарызмы ўжываюцца і па-за пэўнымі стылістычнымі умовамі.
Назвы прадметаў быту
Сярод выдзеленых груп архаізмаў найбольшую частотнасць атрымалі назвы слоў прадметаў быту. Яны ўжываюцца са сваёй пэўнай стылістычнай мэтай у мове аповесці дзеля таго, каб як мага больш дакладней паказаць чытачам звычайны побыт людзей таго часу. Іх святы, звычаі і абрады. Чым далей мы знаёмімся з аповесцю