Асвятленне канфесійнай гісторыі Беларусi

Асвятленне канфесійнай гісторыі Беларусi

Змест

Уводзіны

1. Крыніцы і гістарыягрыфія

2. Канфессiйная сiтуацыя на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст.

3. Канфесiйнае заканадауства у дачыненнi да культавага будаунiцтва

4. Становiшча на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст. у будаунiцтве розных культавых будынкау

Заключэнне

Спіс крыніц і літаратуры

Уводзіны

Ідэалагічныя догмы, што панавалі ў савецкім грамадстве ў адносінах да рэлігіі, абумовілі спрошчаны падыход да асвятлення канфесіянальнай гісторыі, яе ролі ў развіцці гістарычнага працэсу на Беларусі. Усё здавалася вельмі простым: паколькі рэлігія - гэта "опіум для народа", царква магла адыгрываць толькі адмоўную ролю ў яго гісторыі. I толькі зараз мы пачынаем разумець, што і праваслаўная царква, і каталіцкі касцёл мелі вельмі вялікае значэнне ў гісторыі беларускага народа і што без вывучэння розных канфесій немагчыма намаляваць абектыўную гістарычную карціну.

Канфесіянальная гісторыя Беларусі складаная і шматгранная. Пераход тэрыторыі Беларусі ў выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795 гг.), дзе пануючым веравызнаннем было каталіцтва, да Расіі, у якой вяршэнствавала праваслаўе, абвастрыў міжканфесіянальныя адносіны.

Канфесіянальная гісторыя Беларусі ў другой палове XIX ст. адлюстроўвала ўсе тыя супярэчнасці і праблемы, якія былі характэрныя для развіцця грамадства ў цэлым. Гэта быў час, калі адны канфесіі паступова страчвалі сваю магутнасць і ўплывовасць на жыхароў беларускіх губерняў, другія, наадварот, набіралі моц, трэція зыходзілі ў нябыт. Акрамя праваслаўнай і каталіцкай канфесій на развіццё гістарычнага працэсу пэўны ўплыў аказвалі і тыя, што існавалі ў гэты час на Беларусі: стараверства, пратэстанцтва (евангеліка-рэфармацкая і евангеліка-лютеранская канфесіі), іслам, іудаізм.

Рэлігійная стракатасць насельніцтва Беларусі, варожыя адносіны паміж духавенствам розных канфесій давалі магчымасць уладам выкарыстоўваць сітуацыю ў сваіх мэтах. Барацьба паміж канфесіямі (галоўным чынам паміж каталіцкай і праваслаўнай), якая то затухала, то зноў абвастралася, ішла на працягу другой паловы XIX - пачатку XX ст. I толькі падзеі 1905 - 1907 гт. крыху аслабілі яе. Што датычыць больш малалікіх канфесій, дык яны ў большасці сваёй імкнуліся быць убаку ад гэтай барацьбы, хаця цалкам адысці ад падзей не заўсёды ўдавалася.

Нягледзячы на мэтазгоднасць вывучэння канфесіянальнай гісторыі, такога падзелу ў гістарыяграфіі Беларусі савецкага перыяду не існавала. Зразумела, нельга сцвярджаць, што роля рэлігіі ў гістарычным жыцці Беларусі зусім не зяўлялася абектам даследавання гісторыкаў. I хаця спецыяльных работ па тэме было вельмі мала, не лічачы атэістычнай літаратуры, у некаторых працах па гісторыіі Беларусі пытанні гісторыі канфесій не заўсёды ўдавалася абмінуць.

Значна больш увагі гісторыі царквы ўдзялялася гісторыкамі і краязнаўцамі ў дарэвалюцыйны час. I тут трэба мець на ўвазе, што не ўсе перыяды і не ўсе канфесіі станавіліся абектамі даследаванняў ў роўнай ступені. I калі становішчу праваслаўнай царквы ў XIV - XVI стст. прысвечана даволі многа даследаванняў, то больш позняму перыяду, у прыватнасці 50-м гг. XIX - пачатку XX ст., - значна менш.

Такім чынам, міжканфесійныя адносіны ў Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX ст. з'яўляюцца складовай часткай айчыннай гісторыі. Іх уплыў адчуваецца практычна ва ўсіх сферах грамадскага жыцця: палітыцы, ідэалогіі, культуры і інш. Узаемаадносіны канфесій, першым чынам сноўных хрысціянскіх (праваслаўнай і каталіцкай), аказалі прыкметны ўплыў на этничныя працэсы ў рэгіёне, на фармаванне беларускай нацыі.

Актуальнасць даследавання складаецца ў выкарыстанні новых падыходаў у асвятленне канфесійнай гісторыі Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст.

Мэта працы: раскрыццё праблемы культавага будаунiцтва у Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст.

Задачы працы:

раскрыць праблему канфессiйнай сiтуацыя на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст.;

канфесіянальная гісторыя беларусь

даць характарыстыку канфесiйнаму заканадауству у дачыненнi да культавага будаунiцтва;

паказаць становiшча на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст. у будаунiцтве розных культавых будынкау.

Пры вырашэнні пастаўленых задач для дасягнення мэты працы ўжываліся як агульнанавуковыя, так і частнонаучные метады даследавання: метад эмпірычнай апрацоўкі дадзеных, сістэмна-структурны метад, метад параўнальнага аналізу.

1. Крыніцы і гістарыягрыфія

Даследаванне праблем канфессіанальнага жыцця і культавага будаўніцтва на Беларусі др. паловы XIX - пачатку XIX ст. вялося некалькімі пакаленнямі айчынных і замежных даследчыкаў. Значны пласт работ належыць дарэвалюцыйным гісторыкам, пісьменнікам, публіцыстам. У сярэдзіне - др. палове XIX ст. пытанні гісторыі Беларусі закраналі ў сваіх гістарычных працах С.М. Салаўёў, В.В. Ключеўскі, М.І. Кастамараў. Дваранска-клерыкальная гістарыяграфія разглядала працэсы, адбываўшыяся ў праваслаўнай, каталіцкай цэрквах, грамадска-палітычным і культурным жыцці Беларусі з пункту гледжання тэорыі аб асвабаджальнай місіі царскай Расіі і аб'яднання трох галін рускага народа - рускага, беларускага і ўкраінскага.

Найбольш выразна адмоўныя рысы такога падыходу адражаны ў даследаванні П.Д. Брянцева "Гісторыя Літоўскай дзяржавы з найстаражытных часоў" (1889 г.). Аўтар імкнуўся паказаць спрыяльны ўплыў на лёс Заходняга краю ўсяго праваслаўнага і рускага і негатыўнае, пагібельнае - каталіцкага і польскага.

Тады ж беларуская праблематыка атрымала шырокае асвятленне ў расійскай перыядычным друку. Прадстаўнікі афіцыйнага клерикальнага і дваранскага напрамкаў прапагандавалі ідэі вялікадзяржаўнага і манархічнага характару аб справядлівасці і законнасці дзяржаўнага аб'яднання беларускіх губерняў з Расіяй, таму і паўстання 1830-1831 і 1863-64 гг. разглядалі як бунт польскіх памешчыкаў. Такіх поглядаў прытрымліваўся рэдактар ​​"Весніка Заходняй Расеі, які з 1862 выдаваўся ў Вільні, гісторык і археолаг К.А. Гаворскі. Па дадзенай тэме ён апублікаваў шмат важных дакументаў, арыгіналы якіх былі згубленыя. З гэтага ж пункту гледжання разглядаліся і пытанні становішча каталіцкай царквы Беларусі. Для сучаснага даследчыка шматлікая літаратура XIX - пачатку XX ст. па разгляданай ў дыпломнай працы праблематыцы уяўляе вялікую каштоўнасць, перш за ўсё, як крыніца для вывучэння пануючых у той час поглядаў на гісторыю Беларусі, становішча яе народа ў Расійскай імперыі, ацэнкі сучаснікамі месца асноўных рэлігійных канфесій, і ў першую чаргу праваслаўнай, у грамадска-палітычнай і культурным жыцці краіны.

Савецкі перыяд адзначыўся выпрацоўкай новай гістарыяграфіі, якая засноўвалася на класавам падыходзе марксісцка-ленінскай метадалогіі. Праца А. Цвікевіча "Заходнерусізм" (1929 г.), глыбокае даследаванне ідэалогіі і практыкі русіфікацыі ў Беларусі. Гэтая кніга стала спробай раскрыць адно з праяў грамадскага жыцця ў Беларусі ў XIX - пачатку XX стст., Якая ім названа "заходнерусізм", яна не толькі даследуе "заходнерусізм" як пэўную гісторыка-палітычную ідеалогію, але і паказвае тыя сацыяльна-эканамічныя ўмовы ў Беларусі, ад якіх залежала яго нараджэнне і развіццё.

У 1930-50-я гг. палітыка рісіфікацыі беларускіх зямель успрымалася адвечнай мары беларускага народа. Без усялякіх дыскусій быў адкінуты ранейшыя тэзісы аб каланіяльным становішчы Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. Праводзілася думка, што нацыянальныя, культурныя і рэлігійныя пытанні для беларусаў пасля ўз'яднання былі ў асноўным вырашаны і ім заставалася толькі змагацца разам з рускімі працоўнымі сялянамі супраць царызму, памешчыкаў і капіталістаў за сваё сацыяльна-класавая вызваленне.

З гэтага пункту гледжання падабраны матэрыял які выйшаў у 1940 г. двухтомным выданні "дакумэнты i Матэрыялы па гiсторыi Беларусi (1772-1903) . У 50-я гг. быў падрыхтаваны абагульняючы матэрыал па гісторыі Беларусі - двухтомнік "Гісторыя БССР, другое, дапоўненае выданне якога было ажыццёўлено ў 1961 г. Гэта было буйное дасягненне беларускай гістарычнай школы. У першай палове 70-х гг. Інстытут гісторыі Акадэміі навук БССР выдаў на беларускай мове "Гісторыю БССР у пяці тамах, у якім ужо былі пераадоленыя крайнасці ў ацэнках, характэрныя для мінулых дзесяцігодзяў. Выхад гэтай абагульняючай працы з'явіўся значным укладам у гістарычную навуку і культуру Беларусі.

Калі ў 1960 - 1980 гг. з'явілася шмат даследаванняў самых розных аспектаў гісторыі Беларусі XIX - пачатку XX ст., то гісторыя царквы ў Беларусі - беларускімі гісторыкамі ігнаравалася, а тыя асобныя працы, якія з'яўляліся, напрыклад, М.С. Корзун "Руская праваслаўная царква на службе эксплуататарскіх класаў: X стагоддзе - 1917 г." [13] - былі ў асноўным напісаны на агульнарасійскім матэрыяле і мала надавалі ўвагі канфесіянальнаму стану на беларускіх землях. У гістарычных працах усю ўвагу надавалі праваслаўнай царкве, прычым пад вуглом гледжання яе крытыкі як складанай часткі сістэмы палітычнага і сацыяльна-эканамічнага прыгнёту працоўных.

Разнастайная дзейнасць каталіцкай царквы, эканамічныя, палітычныя, арганізацыйныя і ідэалагічныя бокі яе экспансіі вывучаны ў працах Я.Н. Мараша "З гісторыі барацьбы народных мас Беларусі супраць экспансіі каталіцкай царквы, "Нарыс гісторыі экспансіі каталіцкай царквы ў Беларусі. У працах Я.Н. Мараша ў аснову даследавання пакладзены гісторыка-эканамічны аспект, і хоць яны папярэднічаюць разглядаемага ў дыпломнай працы перыяду, іх асноўныя палажэнні і некаторы фактычны матэрыял у ёй выкарыстаныя.

З канца 1980-х гг. рэзка ўзмацняецца цікавасць да рэлігійнай праблематыкі, пачынаецца вывучэнне гісторыі хрысціянскіх канфесій у Беларусі. Гэта тлумачылася тым, што гістарычна яна з'яўлялася поліканфесійная дзяржава. Да таго ж здабыццё Беларуссю нацыянальнай незалежнанасці запатрабавала глыбокага і ўсебаковага вывучэння тых бакоў яе гісторыі, якія раней не разглядаліся наогул. У другой палове 90-х гг. з'яўляецца ўсё больш работ і па гісторыі царквы ў XIX - пачатку XX стст.

У часопісах "Спадчына", "Беларускі гістарычны часопіс", "Беларуская мінушчына" і іншых перыядычных выданнях ў гэты час з'яўляецца шэраг навуковых і папулярных артыкулаў па праблематыцы, прама ці ускосна звязаных з тэмай дыпломнай працы і выкарыстаных у ёй. Іх аўтары выкарыстоўвалі новыя крыніцы і падыходы да вывучэння гісторыі, імкнуліся выйсці за рамкі устаялых ацэнак рэлігійнай сітуацыі і канфесійнай палітыкі царскіх уладаў на тэрыторыі Беларусі, аб'ектыўна раскрывалі разгляданую праблематыку.

Прафесарам архітэктуры Чантурыя П.Г. быў падрыхтаваны атлас культавых забудоў Беларусі ў рабоце "Атлас помнікаў архітэктуры і мемарыяльных комплексаў Беларусі. [35]

У даследаванні В. Грыгоревай "Каталіцкае і праваслаунае духавенства ў паустанні 1863 [10] паказана стаўленне каталіцкага і праваслаўнага духавенства да паўстанню 1863 г. Аўтар артыкула згодная з тым, што значная колькасць ксяндзоў і манахаў беларускіх губерняў ўдзельнічала ў паўстанні. Паказаны напал барацьбы паміж праваслаўем і каталіцызмам напярэдадні, падчас і пасля паўстання, прыведзены прыклады цяжкіх наступстваў падаўлення паўстання для каталіцкай царквы, жорсткае ціск на яе з боку ўладаў, узмацненне палітыкі русіфікацыі. Гэта аб'ектыўнае даследаванне ролі хрысціянскай царквы ў грамадскім жыцці Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX стст.

У артыкуле Бiндарава А. "Руская праваслауная царква у нацыянальна-рэлiгiйнай палiтыцы рассiйскага самауладдзя у Беларусi у 1894-1914 гг.: гiстарыяграфiчны i крынiцазнаучы аналiз [4]. Даецца аналіз крыніц якія датычацца палітыцы расійскага урада ў рэлігіным пытанні на Беларусі.

Стан і гісторыя каталіцкіх братэрстваў на Беларусі ў др. палове XIX - пачатку XX стст. разглядаецца ў артыкуле Ганчара А.І. "Рымска-каталіцкія братэрствы на Беларусі (1865 г. - пачатак XX ст.) [8].

Пуцiк У.С. даследуе пытанне актывізацыі канфесійнага жыцця на Беларусі пасля прыняцця указу аб верацярпімасці ў артыкуле "Указ аб верацярпiмасцi i актывiзацыi грамадска-палiтычнай дзейнасцi рэлiгiйных канфессiй у Беларусi [24].

"Узаемаадносіны рымска-каталіцкага духавенства і царкоўна прыхадскіх школ на беларускіх землях у пачатку ХХ ст. [30], "Палажэнне праваслаўнай царквы і каталіцкага касцёла на беларускіх землях у канцы XIX - пачатку ХХ ст. [31], "Праекты рафармавання праваслаўнай царквы на Беларусі ў пачаіку XX в." [32] даследуе Табуноу В.В. у аднаймённых артыкулах.

У артыкуле В.М. Лінкевіча "Міжканфесійныя адносіны ў Беларусі ў 60-я гг. XIX ст. [19] разглядаецца становішча і ўзаемаадносіны канфесійных груп Беларусі ў 1860-я гг. На падставе аналізу архіўных дакументаў і фактычнага матэрыялу, які змяшчаецца ў працах айчыных і замежных даследчыкаў, аўтар прыйшоў да высновы, што ў гэты перыяд вырашальны ўплыў на канфесійную сітуацыю ў рэгіёне аказала польскае паўстанне 1863 года змяненні, связаныя з ім, грамадскія ўзрушэнні у Беларусі і Літве не толькі ўскладнілі міжканфесійныя адносіны, але і прывялі да сур'ёзнай змены канфесійнай палітыкі і стану асноўных груп вернікаў.

Праблеме ўзаемаадносін царскіх уладаў і каталіцкага насельніцтва Расіі ў XIX стст., У тым ліку ў беларускіх землях, прысвечаны артыкул А.К. Ціханава "Улады і каталіцкае насельніцтва Расіі ў XVIII - XIX стст." [34]. У гэтай працы выкарыстаны цікавы фактычны матэрыял, на аснове якога аўтар робіць заключэнне, што, нягледзячы на адрозненні асабістасцей рускіх цароў, пачынаючы з Кацярыны II і да Мікалая II меры у адносінах каталікоў зводзіліся да іх падпарадкавання ўлады гасудара. Аўтар гэтак жа, як і В. Грыгорева адзначае вялікую ролю каталіцкага духавенства ў якасці ідэйных натхняльнікаў паўстання 1863-64 гг.

Канфесійнай палітыцы Расіі ў Заходнім краі ў XIX стагоддзі прысвечана аднайменны артыкул С.В. Рымскага [26]. Аўтар адзначае, што яна насіла відавочна выяўлены рэакцыйны характар і вельмі далёка адстаяла ад інтарэсаў праваслаўя. Апісваючы працэс матэрыяльнага забеспячэння ніжэйшага духавенства, аўтар звяртае ўвагу, што гэта спрыяла маёмаснай дыферэнцыяцыі духавенства. "Палітыка падтрымкі праваслаўя, лічыць С.В. Рымскі, - спрыяла інтэграцыі краю з іншымі часткамі імперыі" [26, с.43].

М. Смяховіч ў даследаванні "Узаемаадносіны самадзяржау'я з каталіцкай царквой на Беларусі з 1772 - 1867 гг. [28] адзначае, што паміж самадзяржаўем і шляхтай у Беларусі разгарнулася барацьба за беларускага селяніна, так як сялянства складала большасць і ўплыў на яго праз рэлігію давала магчымасць кіраваць народам.М. Смяховіч прыходзіць да высновы, што барацьба царызму з каталіцызмам была нічым іншым, як барацьба супраць рэвалюцыйнага ўплыву Захаду і французскага массонства на грамадскую думку ў краіне. Артыкул з'яўляецца добрай дапамогай у разуменні пазначанай праблемы.

Розыгрыш царскай адміністрацыяй так званай "беларускай карты" уяўляе сабой цікавую старонку нашай гісторыі. Гэтаму вапросу прысвечана праца А. Смалянчука "Беларуская карта" ў дзейнасці царскай адміністрацыі др. палова XIX - пачатак XX ст." [27]. Аўтар робіць заключэнне, што для расейскіх уладаў не існавала беларускай мовы, усе мерапрыемствы, якія праводзяцца імі нібыта з мэтай "прадухілення гібелі адзінакроўным братоў былі фікцыяй, а іх палітыка ў адносінах да шляхты і сялянства з'яўлялася палітыкай каланізатараў, лозунг якой быў "Падзяляй і ўладай.

М.В. Цвілік аўтар зборніку "Пытанні свабоды сумлення і рэлігійных арганізацый у Рэспубліцы Беларусь: Зборнік дакументаў і матэрыялаў [42] у якім даецца гісторыя розных канфесій на Беларусі.

Яноуская В.В. аўтар працы "Хрысцiянская царква у Беларусi у 1863-1914 гг. [42], дзе разглядаюцца гісторыя розных канфесій хрысціянскай веры на Беларусі ў др. палове XIX - пачатаку XX ст.

В.М. Лінкевіч аутар дапаможніка "Канфесійны стан на Беларусі (1861 - 1914 гг.): [20] Выкладаюцца праблемы канфесійнай гісторыі Беларусі 2-й паловы XIX - пачатку XX стагоддзя: уплыў паўстання 1863 - 1864 гг. на канфесійнае жыццё Беларусі, умацаванне пазіцый праваслаўнай царквы ў апошняй трэці XIX стагоддзя, становішча каталіцкай і іншых хрысціянскіх канфесій, узаемаадносіны прадстаўнікоў розных рэлігій. Даецца характарыстыка нехрысціянскіх веравызнанняў.

Кулагiн А.М. аўтар энцыклапедычных даведнiкаў: "Праваслауныя храмы на Беларусi [15], "Каталіцкія храмы на Беларусi [14]. У якіх сабраны звесткі пра культавыя забудовы розных канфесій на Беларусі с фатакарткамі.

Праведзеныя беларускімі гісторыкамі даследаванні стварылі магчымасць для выхаду манаграфічных прац па гісторыі хрысціянскай царквы ў Беларусі. У калектыўнай працы "Канфесii на Беларусi (канец XVIII - XX ст.) [12] аналізуюцца змены ў стане канфесій у Беларусі з канца XVIII ст. і да цяперашняга часу. На базе багатага матырыяла, розных работ рускіх, польскіх, беларускіх даследчыкаў, выдадзеных у XIX - XX стст., У кнізе паказаны гістарычны шлях асноўных конфесій, іх асаблівасці, узаемаадносіны паміж сабой, уплыў на грамадскасць.

А.I. Лакотка аўтар зборніку "Архітэктура Беларусі [17]. У 3 томе зборніка даследуецца архітэктура Беларусі эпохі прамысловага перавароту (другая палова XIX - пачатак XX ст.). У шырокім еўрапейскім кантэксце аналізуецца распад класічнай сістэмы ў архітэктуры і фарміраванне шматлікіх эклектычных напрамкаў, пазней стылю мадэрн і нарэшце вытокаў новай архітэктуры. Стылёвыя кампазіцыйныя, формаўтвараючыя працэсы ў архітэктуры разглядаюцца на фоне індустрыяльнага развіцця ўсходнеславянскіх краін, краін Заходняй Еўропы і ЗША. Упершыню раскрыта нацыянальная разнастайнасць архітэктуры эклектыкі і мадэрна ў краінах Еўропы, архітэктуры Беларусі, дзе знітаваліся стылёвыя рысы архітэктуры Усходу і Захаду Еўропы. Адлюстравана роля ў развіцці архітэктуры знакамітых дойлідаў (О. Вагнера, В. Гропіуса, Ф. Райта, К. Тона, А. Шчусева, Ф. Шэхтэля). У кнізе ўпершыню друкуюцца шматлікія, раней невядомыя звесткі і матэрыялы па помніках архітэктуры Беларусі другой паловы XIX - пачатку XX ст.3 том мае шырокае практычнае значэнне для работы архітэктараў, мастацтвазнаўцаў, рэстаўратараў, спецыялістаў у галіне аховы гісторыка-культурнай спадчыны.

У працы Л. Лыча і У. Навiцкого "Гiсторыя культуры Беларусi [9], напісанай з нацыянальна-дэмакратычных пазіцый, паказана сувязь адбываўшыхся культурных працэсаў у сувязі са складанай этнаканфесійнай сітуацыяй XIX - XX стст. Аўтары кнігі адышлі ад аднабаковага паказу гісторыі, пры якім цалкам ігнараваўся нацыянальны аспект гістарычнага працэсу. У працы прыведзены цікавыя факты, звязаныя з рэлігіяй і культурай Беларусі ў складзе Расійскай імперыі, некаторыя статыстычныя дадзеныя па нацыянальнаму складу насельніцтва. У даследаванні асуджаецца наступ царскіх уладаў на уніяцкую царкву і яе ліквідацыя.

Гісторыі хрысціянскай царквы ў Беларусі больш увагі стала надавацца і ў вучэбнай літаратуры. Вучэбны дапаможнік П.Г. Чыгрынава "Нарысы гісторыі Беларусі". [35] разглядае важнейшыя падзеі беларускай царкоўнай гісторыі, у тым ліку і падчас уваходжання тэрыторыі Беларусі ў склад Расійскай імперыі. Праблемы палітычнай і цэркоўнай гісторыі Беларусі асветлены ў цесным адзінстве з сацыяльна-эканамічным і культурным развіццём.

Вялікую цікавасць у гісторыкаў, як у мінулым, так і ў цяперашні часе выклікае асоба М.М. Мураўёва - заўзятага прыхільніка русіфікатарскай палітыкі ў Паўночна-Заходнім краі. Афіцыйныя гісторыкі і публіцысты XIX - пачатку XX стст. малявалі легендарны вобраз "успокоителя" Паўночна-Заходняга краю.П.Д. Брянцаў, А.О. Турцевіч, А.І. Мілавідаў, І.П. Карнілаў і іншыя апявалі мураўёўскую адданасць "рускай справе. Так, Брянцаў адводзіў М.М. Мураўёву месца сярод дзеячаў сусветнай гісторыі, падрыхтоўваючы, што "ён не хварэў касмапалітызмам і залішнім лібералізмам.

Беларускія гісторыкі пары нацыянальнага адраджэння: В. Ластоўскі, В.М. Ігнатоўскі, А. Цвікевіч паказалі М.М. Мураўёва выканаўцам імперскіх імкненняў уладаў. У іх працах упершыню зроблены акцэнт на антыбеларускай, русіфікатарскай палітыцы М.М. Мураўёва і яго адміністрацыі ў Беларусі.

У сучаснай гістарычнай навуцы М.Н. Мураўёў разглядаецца як правадыр царскай палітыкі рэпрэсій і гвалту, душыцель вызваліенчага руху беларускага, польскага і літоўскага народаў. Некаторыя аспекты віленскага генерал-губернатара ў сферы культуры разглядаюцца ў працах М.Н. Улашчыка, М.В. Біча. На такіх жа пазіціях стаіць і аўтар артыкула "Слуга цару. [25], М. Гулак, якая на аснове біяграфіі М.М. Мураўёва, І. Семашка паказала вельмі адмоўнае значэнне распачатай імі шавіністычнай вялікарускіх палітыкі. У такім жа кірунку напісаная праца С. Таляронка "Генерал Міхаіл Мураўеў - " вешальнік " [33].

Для распрацоўкі тэмы дыпломнай працы былі выкарыстаны энцыклапедычны даведнік "Рэлiгiя i царка на Беларусi [25]. У ім размешчана шмат артыкулаў па гісторыі ўзнікнення і развіцця рэлігійных вераванняў ў Беларусі, дзейнасці арганізацый і аб'яднанняў розных рэлігійных плыняў. Прыводзяцца звесткі пра жыццё і дзейнасці беларускіх святых, царкоўных і рэлігійных дзеячаў, раскрываецца гісторыя манастыроў, манаскіх ордэнаў, духоўных навучальных устаноў.

У якасці крыніц для дадзенай дыпломнай працы выкарыстаны: Архіўныя матэрыялы Мураўёўскага музея, якія адносяцца да польскага паўстання 1863-64 гг. ў межах Беларусі [1]; Беларусь у эпоху феадалiзма (зборнік дакументаў). - (Т.3. - 1961, Т.4. - 1979) [2,3]; Будзіловіч А.С. Па вапросах аб ўскраінах Расіі. [5]; Всеподданнешая справаздача графа М.М. Мураўёва па кіраванні Паўночна-Заходнім краем (з 1 мая 1863 г. па 17 красавіка 1865) [6]; Карнілаў І.П. Рускае справа ў Паўночна-Заходнім краі. [16]; Кулакоўскі П.А. Польскі пытанне ў мінулым і сучаснасці. - СПб, 1907. [10]; Літоўскія епархіяльныя ведамасці за 1863 г. [23]; Поўны збор законаў Расійскай Імперыі. Збор 2,3 [22,23].

Гэтыя крыніцы, якія адносяцца да другой палове XIX - пачатку XX стагоддзя, даюць суб'ектыўную ацэнку падзеям, што абумоўлена вялікадзяржаўнымі поглядамі аўтараў гэтых работ, таму іх матэрыял патрабуе крытычнага ўздыму. Але гэты багаты матэрыял адлюстроўвае дух таго часу, канфесійную палітыку царскіх уладаў, грамадска-палітычную і культурную сітуацыю, паказваюць сутнасць і наступствы такіх з'яў як русіфікацыя і роля ў ёй праваслаўнай царквы.

Зборнік дакументаў "Беларусь у эпоху феадалiзма (Т.3. - 1961, Т.4. - 1979" гэтак жа з'яўляецца багатым сходам крыніц па тэме рэлігійнай гісторыі. У ім у храналагічным парадку прадстаўлены матэрыялы па ключавых падзей гісторыі беларускіх зямель. Праўда, у ім робіцца ўпор на эканамічны і сацыяльны аспекты гісторыі Беларусі, і тут трохі матэрыялаў, якія адлюстроўваюць сутнасць працэсаў, якія адбываліся ў галіне рэлігіі і культуры. У чацвёртым томе, прысвечаным культуры і аб грамадска-палітычнай думкі Беларусі канца XVIII - XIX ст.

Таксама ў рабоце былі выкарастаны матэрыялы з Інтэрнета, якія размешчаны на сайтах: #"center">2. Канфессiйная сiтуацыя на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст.

У перыяд валадарання Мікалая I і Аляксандра II мэтай канфесійнай палітыкі ў яшчэ большай ступені была інтэграцыя так званых "вернутых тэрыторый з асноўнай часткай імперыі. Адным з галоўных прыпынау у правядзенні такога курсу Пецярбург бачыў у захаванні моцнага польскага элемента, які абапіраўся на аўтарытэт каталіцкай царквы. Адгэтуль імкненне прыслабіць каталіцызм і выцесніць палякаў - землеўладальнікаў і службоўцаў, адначасова ўмацоўваючы праваслаўе і замяшчаючы польскі ўплыў рускім [26, с.25]. "Расія можа паспяхова для сябе рашыць польскае пытанне няйначай як падвойным сумесным шляхам нармалізацыі свайго побыту і бязлітаснага выкаранення з сябе ўсяго таго, што варожа ці адваротна яе бязмежнай дзяржаўнай цэласнасці, як адзінаму закладу яе ціхамірнай будучыні", - пісаў М.П. Данілаў [3, с.77].

У сувязі з гэтым асноўная задача палітыкі царызму ў Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX стст. складалася ў знішчэнні ўсіх мясцовых нацыянальна-культурных, рэлігійных асаблівасцяў і поўнай русіфікацыі краю. Пад ёю разумелася, першым чынам, выцясненне польскага элемента з ключавых эканамічных і адміністрацыйных пазіцый.

Русіфікацыі спрыяла цэнтралізацыя кіравання, уніфікацыя заканадаўства, адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення і іншых сфер сацыяльна-эканамічнага, палітычнага і культурнага жыцця. Яна предугледжвала распаўсюд рускай мовы як дзяржаўнай з вучотам мясцовых моўных асаблівасцяў.

Форма, склад і кірункі русіфікатарскай палітыкі як сродкі барацьбы супраць паланізацыі і польскага ўплыву з цяченнем часу не змяняліся. З канца XVIII ст. і да 1830-31 гг., калі расійскія ўлады шукалі падтрымкі ў паланізаванай шляхты, інтэграцыя ў расійскую дзяржаўную сістэму прылучаных беларускіх тэрыторый праходзіла ў мяккіх формах і суправаджалася працягам паланізацыі. Сітуацыя пачала змяняцца ў другой чвэрці XIX у. ва ўмовах росту апазіцыйных грамадска-палітычных настрояў і рухаў. Улады Рассійскай імперыі пачалі прадпрымаць меры, накіраваныя на распаусюджанне рускага ўплыву, адукацыі, асветы, культуры. Сам тэрмін "рускі" разглядаўся як зыходны ад народнасцяў вялікарускай, беларускай і маларасійскай. Пры гэтым каталікоў адносілі да палякаў, а праваслаўных да рускіх. [9, с.101-376].

Накіраваная супраць паланізацыі русіфікацыя ў значанай ступені садзейнічала этнічнаму самавызначэнню беларусаў і актывізацыі беларускага руху, прадвызначыла з'яўленні ў Беларусі такой плыні грамадска-палітычнай думкі як "заходнерусізм". Рэльефна пазначыўся ён у часы кіравання Мікалая I пры міністру Увараве, падчас барацьбы з еўрапейскімі буржуазна-дэмакратычнымі ідэямі. На працяжэнні XIX і пачатку XX стст. "заходнерусізм " сабраў вакол сябе значную колькасць прыхільнікаў, выпрацаваў сваю ўласную ідэалогію.

Галоўным крытэрыям этнічнага падзелу жыхароу беларускіх зямель з'яўляўся канфесіянальны фактар (і не толькі ў той час: па меркаванні сучаснага польскага даследчыка Р. Радзіка, асноўнай рысай, якая выразна вылучала беларусаў сярод славянскіх суседзяў (рускіх і палякаў) была ўніяцкая царква) [9, с.92].

У каталіцкай царкве ўлады бачылі асноўную крыніцу паланізацыі беларускіх сялян. А.І. Мілавідаў пісаў у сваёй працы, што замест "добры дзень" яны казалі "нех бендзе похваленый Йезус Хрыстус", у цэрквах сяляне спявалі каталіцкія песні, пасля праваслаўнай абедні ішлі ў касцёл слухаць ксяндза, а ў святочныя дні разам з каталікамі удзейнічалі ў касцёльных працэсіях, насілі хоругвы і крыжы. [25, с.39]. Асабісты сакратар Мураўёва П. Червін пісаў: "…я нічога не магу казаць у карысць праваслаўнага сялянства ў Заходнім краі. Як яно было па сутнасці каталіцкім падчас уніі, такім і засталося пасля пераходу ў 1839 г. у праваслаўе" [35, с.231-233]. У такіх умовах для поўнага абрусення беларусау Мураўёў лічыў неабходным забяспечыць паміж вялікаросамі і беларусмі адзінства рэлігійна-маральных перакананняў і царкоўна-літургічных звычаяў, якія асабліва моцна ўплывалі на просты народ [37, с.71]. Праваслаўе разглядалася як найважная прылада русіфікацыі края. У 60-е гг. XIX - пачатку XX ст. пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях значна ўмацаваліся. У 1859 г. з'яўляецца Запіска Аляксандра II Камітэту пры Сінодзе, якая гаварыла пра бедственны стан які склаўся ў епархіях заходніх губерняў з становішчам праваслаўнага духавенства і праект першачарговых пераўтварэнняў. Найгалоўная, па выразе Аляксандра II, прычына заняпаду духавенства "ў яго каставай арганізацыі і замкнёнасці гэтага саслоўя ў ад-нашэнні яго правоў і адукацыі". Аўтар запіскі лічыў, што маральнасць духавенства можна павялічыць, падаўшы яму больш грамадзянскіх правоў, знішчыўшы саслоўную замкнёнасць. Вучобу неабходна наблізіць да жыцця, таму выкладаць у семінарыях павінна па перавазе белае духавенства. Запіска прапанавала аднавіць кананічнае права, адмяніўшы ўмова абавязковага ўступа ў шлюб тых, хто абірае місіянерскую дзейнасць. У прапанаваных ім мерах аўтар запіскі бачыў вышэйшую, "больш маральную і палітычна важную ў наш час мэту: развіццё ў народзе спаборніцтва да вывучэння царкоунасці і надзея быць на найбліжэйшым служэнні цэрквы ўзвысіць дух яго, умацуе яго ў веры і пакладзе ў самым народзе перашкоду спакусам і інтрыгам іншаверных прапаганд і ліберальных устрамленій" [26, с.32-34]. Такім чынам, урад цалкам усвядоміл неабходнасць прадпрыняць у заходніх епархіях тэрміновыя меры па ўмацаванні праваслаўя. Жаданне Аляксандра II і яго асяроддзі вырашыць гэту праблему неадкладна але асабліва падшпілялі распачатая адмена прыгоннага права і прыкметнае ўзмацненне актыўнасці польскіх прапагандыстаў.20 верасня 1862 г. Аляксандр II утварыў дарадчы орган - Заходні камітэт (другі па рахунку ў рускай гісторыі), які ведаў русіфікацыяй заходніх губерняў і падауленням польскага сепаратызму. Адной з найважных праблем, якія абсуджаліся камітэтам, стала становішча праваслаўнага духавенства [26, с.35-36]. Мяжой у палітыцы гвалтоўнай русіфікацыі Паўночна-заходняга краю, у тым ліку і ў рэлігійнай сферы, стала паўстанне 1863г. у Царстве Польскім і на беларуска-літоўскіх тэрыторыях. Яно закранула ў той ці іншай меры ўсе пласты насельніцтва, не пакінула ўбаку ніводную з канфессій. Гэта трэцяе па рахунку польскае паўстанне праследвала тыя ж мэты, што і першыя два - аднаўленне Рэчы паспалітыя ў межах 1772 г., але ў адрозненне ад ранейшых яно ў большай ступені захапіла беларускія землі.

Стаўленне праваслаўнай часткі беларускага грамадства да паўстання было пераважна негатыўным. Яшчэ 19 снежня 1861 г. глава літоўскай праваслаўнай епархіі Семашка, чыя роля ў развіцці "заходнерусізма" велізарна, прадбачачы будучыя падзеі, накіраваў духавенству сакрэтнае прадпісанне. Звярнуўшы ўвагу на тое, што "польскай партыяй" узбуджаецца смута, мітрапаліт Іосіф заклікаў праваслаўнае насельніцтва (і, першым чынам, былых уніятаў) не ўступаць у якія-небудзь адносіны з паўстанцамі і предлагау інфармаваць яго аб усіх здарэннях. "…Зланамерныя людзі сеюць няпраўду і паміж праваслаўнымі, імкнучыся схіліць іх са шляху праўды, бянтэжаць іх ілжывымі весткамі і гіпнозамі… Нам паказваюць на Польшчу… Але якая справа нам да Польшчы… Мы нарадзіліся ў Расіі, прысягаліся на вернасць рускаму цару. Нас страшаць палякамі! Ці не таму, каб нагадаць нам векавыя пакуты бацькоў нашых, далучыцца, быць можа, даверліва разам з Літвою да Польшчы? Як быццам была, ці нават магла быць, уніяцкая вера. Як быццам унія не была толькі прыманкай для адхілення бацькоў нашых ад Расіі і ад праўдзіва праваслаўнай усходняй царквы? Ці не была гэта бяздольная ўнія прыладай цяжкіх пакут і ганенняў, якія выпрабавалі нашы продкі ў плыні 300 гадоў?" [21, с.1]. Зварот літоўскага мітрапаліта быу з разуменнем сустрэт як праваслаунымі святарамі, так і вернікамі. Іншую пазіцыю ў адносінах да паўстання занялі каталікі. Да гэтага часу варожасць каталіцкага духавенства да расійскага кіраўніцтва не толькі не саслабла, яна яшчэ больш узмацнілася, касцёл усё больш збліжаўся са шляхецкай апазіцыяй. У Беларусі каталіцкае духавенства фармавала ў свядомасці вернікаў уяўленне пра тоеснасць рэлігійнай і нацыянальнай прыналежнасці: каталік - значыць паляк. Напярэдадні паўстанні 1863 г. касцёлы сталі асноўным месцам яго ідэалагічнай падрыхтоўкі, а з пачаткам паўстання каталіцкая царква адкрыта яго падтрымала, частка ксяндзоў прыняла ў ім актыўны ўдзел, астатнія спагадліва паставілася да яго мэт. Ацэньваючы ролю, якую адыграла каталіцкае духавенства ў паўстанні 1863 г., генерал-губернатар Паўночна-заходняга краю Мураўёў адзначаў: "Рымска-каталіцкае духавенства, распальваючы спачатку народны запал і таемна садзейнічаючы мецяжу, адважылася нарэшце стаць адкрыта на чале паўстання; рымска-каталіцкія манастыры, затуляючыся недаступнасцю свецкаму кантролю, зрабіліся цэнтрам рэвалюцыйнай арганізаціі і прапаганды" [1, с.1]. Пра тое, што каталіцкае духавенства было аснауной ідэйнай сілай паўстання пісалі ў тыя гады шматлікія расійскія гісторыкі і публіцысты (П. Брянцаў, М. Каяловіч, А. Мілавідау і інш.). Роля каталіцкага духавенства ў паўстанні была вялікая: яно падтрымлівала ў народзе ідэі нацыянальнай незалежнасці, адраджэнні былой славы і магутнасці Рэчы Паспалітай. Ідэалагічная падрыхтоўка да паустання ў касцёлах Беларусі вялася з пачатку 60-х гг. Асабліва раздражняла царскіе ўлады гучанне ў касцёлах польскіх патрыятычных гімнаў. Калі пачалося паўстанне, шматлікія каталіцкія святары адкрыта ў касцёлах агучвалі маніфесты цэнтральнага рэвалюцыйнага камітэту і з амбону заклікалі сялян да барацьбы супраць урадавых сіл [1, з.1]. Дзелалась спроба выкарыстоўваць уніяцкія настроі, якія, як прадпалагалася, захаваліся ў сялянства. Аднак такі зварот да яго К. Каліноўскага ў адным з нумароў "Мужыцкай праўды" застаўся безатказным. Калі падчас першага польскага паўстання 1794 г. рабіліся спробы прыцягнуць на свой бок праваслаўнае духавенства, то зараз пра талерантнасць і імкненнях знайсці агульныя інтарэсы не магло ісці і гаворкі [34, з.147]. І з мэтай застрашвання праваслаўных святароў рымска-каталіцкае духавенства Польшчы звярнулася ў 1861 г. да праваслаўнага духавенства Польшчы і Літвы з заклікам: "Не хвалюйце сельскіх жыхароў, мы вам загадваем, таму, што ведаем пра вашы злыя і таемныя намеры, паступайце з народам разважліва, выклікайце яму каханне да бліжнега, таму што помста палякаў за сваю веру жудаснае" [1, с.1]. Паўстанне ярка выявіла супярэчнасці паміж дзвюма хрысціянскімі канфесіямі. Праваслаўнае і каталіцкае духавенства апынулася ў розных, варожых лагерах. Калі каталіцкія святары галоўным чынам нахадзіліся на боку паўстанцаў, то праваслаўныя праводзілі палітыку афіцыйных улад. Падтрымка ажыццяулялася рознымі спосабамі: дапамогай урадавым войскам у пошуках паўстанцкіх атрадаў, распаусюджваннем сярод сялян чутак, што паўстанне - гэта барацьба польскіх паноў за зварот прыгоннага права і г. д. Такія дзеянні, у сваю чаргу, выклікалі нянавісць сярод паўстанцаў. Так, у ноч з 22 на 23 траўня 1863 г. быў забіты святар праваслаўнай царквы ў мястэчку Сураж Гродзенскай губерні [19, с.47]. Усяго ж ад рук паўстанцаў папакутавала, па некаторых звестках, больш 70 праваслаўных святароў [10, с.15]. Расправы над праваслаўнымі святарамі прывялі да росту антыкаталіцкіх і антыпольскіх настрояў сярод праваслаўнага насельніцтва. Да гэтага ж часу ставяцца і першыя фізічныя расправы царскіх улад над каталіцкімі святарамі. Першай іх ахвярай стаў вікарны ксёндз Ішора (Лідскі павет). Ваенны суд прысудзіў яго да растрэлу за чытанне Маніфеста Нацыянальнага ўрада ў студзені 1863 г. і заклік насельніцтва да паустання. Прысуд прывялі ў дзеянне 22 траўня 1863 г.24 траўня быў расстраляны плябан Віварскага касцёла (Лідскі павет) ксёндз Земацкі [19, с.48]. У хуткім часе прыхільнасць каталіцкага духавенства паустанцам стала слабець. Як толькі стала ясным, што масавае паўстанне не атрымалася, вышэйшае каталіцкія саноўнікі звярнуліся да насельніцтва з прызывам скласці зброю і падпарадкавацца "законнаму" ўраду. Адступнічэская пазіцыя каталіцкага духавенства зрабіла вялікую шкоду паустанню ў Беларусі і Літве, асабліва ў тых мясцовасцях, дзе насельніцтва каталіцкага веравызнання складала значную частку. У траўні 1863 г. пост генерал-губернатара займае Мураўёў. Пад яго кіраўніцтвам пачынаецца жорсткае прыгнечанне мяцежнага краю. Арэнай ка-рацельных акцый стаў горад Вільня. "Бедных гараджан рана будзілі барабаны і бразганне зброі царскіх войскаў, якія вялі асуджаных да месца пакарання (Лукішкі). Днём іх турбаваў бесперапынны рух паліцыі, жандармау, выгляд тых, якіх вывозілі ў Сібір. Увечар ніхто спакойна не мог перайсці вуліцу без ліхтара. Уначы нястомна кагосьці шукалі ці забіралі" [11, с.74-75]. Да 1 студзеня 1865 г. былі прысуджаны да смяротнага пакарання 128 чалавек, з іх 68 прадстаўнікоў прывелігаванага саслоўя. Больш 21 тысячы чалавек было саслана на катаргу і селішча ў Зауралье, Пячорскі і Омскі краі. Дзясяткі ксяндзоў былі пераселены ва ўнутраныя губерні Расіі. Маёмасць высланых канфіскоўвалася ці падлягала секвестру. З Беларусі, Літвы і Польшчы, часам цэлымі вёскамі, былі высланы болей за 5 тысяч чалавек. У пакаранне за ўзброенае паўстанне Мураўёў аблажыу усіх памеўчыкау-палякаў 10-адсоткавым зборам ад прыбытку з маёнткаў. За шэсць месяцаў атрымалася папоўніць казну на 3,5 млн. рублёў [26, с.36]. Пераход да рашучых дзеянняў у заходніх губернях імпанаваў нацыяналістычным пачуццям расійскай грамадскасці, разгуляўшышымся з-за падзей у Польшчы. Мураўёў, якога яшчэ ўчора многія прэзіралі ці недалюблівалі, стаў героем дня, а яго палітыка - прадметам захаплення. "Мноства і разнастайнасць мер, вельмі разумна задуманых, шпаркасць, настойлівасць і празорлівасць у іх ажыццяўленні, - пісаў у лісце да Мураўёва Семашка, - уся гэта ваша справа, і ніхто не можа аспрэчваць у вас імя ўціхамірніка тутэйшага краю" [36, с.75]. Рэпрэсіі абрынуліся і на каталіцкую царкву: шматлікія каталіцкія святары і манахі былі асуджаны за ўдзел у паўстанні, сем ксяндзоў былі расстраляныя, 36 сасланы на катаргу, дзясяткі выселены ўглыб Расіі, пазбаўлены сану ці панеслі іншыя пакаранні. Ізноў былі зачынены 30 манастыроў (усяго з 30-х гг. па пачатак XX стагоддзя былі зачынены чатыры пятых каталіцкіх манастыроў [12, с.117]. Былі ўведзены новыя абмежаванні, каталіцкія біскупы не маглі пакідаць свае епархіі без дазволу улад, ксяндзы штрафаваліся за самавольную адлучку ў іншыя прыходы і здзяйсненне там набажэнстваў, узмацнілася жорсткая цэнзура за пропаведзямі, забаронівалісь хросныя хады. Пасля паўстання агульнарасійскія законы ў дачыненні каталіцкага духавенства былі дапоўнены распараджэннямі мясцовых улад: пра забарону прызначаць ксяндзоў без згоды губернатара на вышэйшыя духоўныя пасады (цыркуляры ад 19 і 23 студзеня 1865 г.); пра забарону пазаштатным ксяндзам вядзення набажэнства і выкананні хрысціянскіх абрадаў (цыркуляры ад 13 студзеня, 27 чэрвеня 1867г.) [22, с.1]. Былі прэрваны адносіны з Ватыканам, у 1866 г. быў абвешчаны несапраўдным канкардат 1847 г., па якім рэгуляваліся адносіны святога пасаду са свецкай дзяржавай [25, с.143]. Пасля паўстання частка каталіцкай шляхты, імкнучыся прадэманстраваць сваю лаяльнасць і пазбавіцца ад палітычнага і эканамічнага ціску ўлад (так, дваранам-каталікам зараз забаранялася набываць зямлю), стала пераходзіць у праваслаўе. У Літоўскай епархіі, напрыклад, у першыя гады пасля паўстання ў праваслаўе перайшлі шэраг памешчыкау, князі Радзівіл і Любецкій і іншыя, шмат службоўцаў. За некалькі гадоў пасля прыгнечання паўстання 1863 г. праваслаўнымі сталі больш 80 тыс. былых каталікоў. Мітрапаліт Семашка выдаў распараджэнне, па якім святары павінны былі ўпісваць у свае фармулярныя спісы ліц пераведзенных імі ў праваслаўе, для таго каб можна было судзіць аб іх праце [25, с.281]. Усё гэта дало вынік: у 1897 г. у пяці губернях пражывала ўжо 5114,7 тыс. праваслаўных і 1946,6 тыс. каталікоў. Апошнія пераважалі толькі ў Віленскай губерні [38, с.75]. Свядомы палітык і адміністратар, Мураўёў разумеў, што аднымі рэпрэсіўнымі мерамі спакою ў краі не дасягнеш. І ён, з аднаго боку, становіцца на шлях прыгнечання польска-каталіцкага ўплыву, з іншага - прымае меры па ўмацаванні праваслаўнай царквы, не без падставы бачачы ў ёй наймагутны сродак русіфікацыі мясцовага насельніцтва. Напачатку 1864 г. ён выдае цыркуляр, у якім растлумачвалася, што ў адпаведнасці з законам без папярэдняга дазволу начальніка краю забараняецца будаваць новыя касцёлы, алтары і капліцы і аднаўляць старыя. Было вырашана зачыніць тыя касцёлы, духавенства якіх брала ўдзел у паўстанні ці існаванне якіх было выклікана не запатрабаваннямі мясцовага каталіцкага насельніцтва, а мэтамі прапаганды каталіцтва [1, с.1]. Менавіта пры Мураўёве праваслаўе атрымала ў краі статус дзяржаўнай рэлігіі. Ён быў упэўнены, што ўмацаванне праваслаўя на беларускіх землях з'яўляецца адной з самых неабходных мер "бо праваслаўе злучана з паняццем пра рускую народнасць, як насупраць таго каталікі і палякі складаюць адно" [6, с.1]. Праваслаўная царква, яе святары павінны былі пераканаць беларусаў у тым, што іх родная зямля - адвечна рускі край, а самі яны спалячаныя рускія, якіх неабходна вярнуць у праваслаўную царкву і рускую народнасць [6, с.1]. Актыўна пачаў увасабляць распараджэнні Мураўёва Семашка: ён арганізоувае царкоўныя рады, прыхадскія апякунствы, удзельнічае ў абнаўленні некалькіх праваслаўных братэрстваў, загадвае канфіскоўваць і знішчаць каталіцкія малітоўнікі, якія былі распаўсюджаны сярод народа. Адным з найважных клопатаў Мураўёва стала паляпшэнне матэрыяльнага стану праваслаўнага духавенства. Мураўёў лічыў: "Пры сапраўдным становішчы (духавенства паўночна-заходняга краю) усе спробы Ўрада зацвердзіць у гэтым краі на трывалых падставах народнае жыццё ніколі не прывядуць да пажаданых вынікаў, пакуль не будуць прыняты меры пасродкам паляпшэння побыту нашага духавенства да ўмацавання, падтрымання і пашырэнню ў краіне праваслаўя, якое адно тут можа служыць трывалаю асновай валадарства Расіі і развіцці ў рускім духу" [6, с.1]. Дараванне праваслаўных святароў узрасло амаль удвая, на працягу 1864 г. ва ўсіх беларускіх губернях былі створаны губернскія адмысловыя прысутнасці па паляпшэнні побыту праваслаўнага духавенства, якія займаліся надаваннем святароў зямельнымі ўгоддзямі і забеспячэннем іх дровамі [38, с.97]. Фінансавае становішча праваслаўнага духавенства паляпшалася за кошт кантрыбуцыі з ксяндзоў, шляхты, якіх лічылі палякамі [33, с.22]. Мураўёў пісаў:". храмы праваслаўныя ўсюды ўзводзяцца ў краі на. кантрыбуцыйныя і штрафные, узятыя з уладальнікаў і рымска-каталіцкага духавенства за іх крамольныя падахвочванні і маніфестацыі" [6, с.1]. Духавенству пачалі вяртаць адабраныя памешчыкамі і ксендзамі ў папярэднія гады царкоўныя землі. Для вяртання іх цэрквам і манастырам у Вільню ў 1864 г. Мураўёвым была заснавана адмысловая камісія, якая, засноўваючыся на сабраных дакументах, адабрала ад розных ліц незаконна, па яе меркаванні, прысвоеныя зямельныя ўчасткі, якія паступілі цяпер у валоданне Віленскага праваслаўнага духавенства. У жніўні 1864 г. па прапанове Мураўёва Дзяржаўная Рада дазволіла аддаць у ведзенне некаторым цэрквам прылеглыя да іх фермы і фальваркі для арганізацыі ў іх школ, у выніку чаго ў карыстанне духавенству адышла большая колькасць земляў з канфіскаваных маёнткаў польскіх памешчыкаў і ксяндзоў [38, с.97-98]. Усе гэтыя адміністрацыйныя распараджэнні стварылі цалкам дастатковае для свайго часу забеспячэнне духавенства, спынілі іх залежнасці ад вернікаў і памешчыкаў. У 60-е гг. прайшла рэформа духоўных навучальных устаноў. Паступіць у семінарыю маглі выхадцы з усіх саслоўяў праваслаўнага веравызнання. Серыя законаў 1867-1869 гг., з якіх найважныя - законы 16 красавіка (Пра склад прыходаў і кліраў) і 26 траўня 1869 г. (Аб устройстве дзяцей ліц праваслаўнага духавенства), вывела са складу духоўнага саслоўя ўсіх дамачадцаў белага духавенства, адначасова адкрыла доступ у духоўныя навучальныя ўстановы, а, такім чынам, і ў кліры, усім ахвотнікам [22, с.1]. Да канца XIX ст. практычна ўсе святары ў беларуска-літоўскіх епархіях мелі семінарскую падрыхтоўку. Для навучання дзяцей праваслаўнага духавенства ствараліся епархіяльныя вучэльні, у тым ліку і жаночыя. Выхаванню ў іх дочак праваслаўных святароў надавалася вялікая ўвага. На гэты конт мітрапаліт Семашка лічыў, што для канчатковай русіфікацыі неабходна, каб і жаночы пол духоўнага саслоўя быў выгадаваны ў духу праваслаўя і рускай народнасці, а не вучыўся ў пансіёнах для свецкіх жанчын іншай веры [25, с.127]. Дакладнымі памагатымі праваслаўнай царквы былі братэрствы. Пры Кацярыне II яны спынілі сваю дзейнасць. У другой палове XIX ст. з мэтай распаўсюду праваслаўя было вырашана зноў звярнуцца да іх. Пачатак адраджэнню братэрстваў як альтэрнатывы царкоўна-прыхадскім саветам, якія з'явіліся ў розных абласцях імперыі па ініцыятыве свецкай адміністрацыі і часта нават без узгаднення з царквой, паклаў кіеўскі мітрапаліт Арсеній. Уступіць у братэрства мог любы праваслаўны, кіраўніцтва ім ажыццяўлялася святаром. Братэрства займалася ўтрыманнем і ўпрыгожваннем храма, падтрыманнем школы і шпіталя, "пасяленнем добрых нораваў і жыцці хрысціянскага", аказвалі дапамогу збяднелым братчыкам [26, с.38]. Гэтыя арганізацыі ўрад спрабаваў выкарыстоўваць для русіфікацыі края, адмысловыя правілы пра братэрствы (21 красавіка 1864 г.) былі разработаны Галоўнай прысутнасцю сумесна з МУС і Другім аддзяленнем. У 1880 г. у Расіі існавала 63 праваслаўных братэрствы, да канца стагоддзя узнікло яшчэ 76 [25, с.84]. Частка з іх знаходзілася на тэрыторыі Беларусі (у Полацке, Віцебску, Магілёве), аднак актыўнай дзейнасці сярод вернікаў братэрствы не вялі па прычыне сваёй беднаты і слабасці. У мэтах узмацнення ўплыву праваслаўя на не праваслаўнае насельніцтва ў беларускіх губернях былі створаны місіянерскія таварыствы, галоўным у сваёй дзейнасці яны лічылі правядзенне працы сярод старавераў з мэтай пераходу іх у праваслаўе. Сцвярджэнню праваслаўных пазіцый служылі і праваслаўныя манастыры - да 1914 г. у Беларусі дзейнічалі 21 мужчынскі і 14 жаночых манастыроў. Такім чынам, у 50-е гг. XIX - пачатку XX ст. пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях значна ўмацаваліся. Павялічылася колькасць праваслаўных храмаў і вернікаў, святароў і манахаў. Узрасла матэрыяльная падтрымка царквы з боку царскіх улад, якія разглядалі яе як сваю надзейную апору. Праваслаўная царква стала найважнай часткай у механізме ажыццяўлення мэтанакіраванай патітыкі русіфікацыі Беларусі.

Акрамя абмежаванняў адміністрацыйна-прымусовага характару супраць каталіцкай царквы выкарыстоўваліся і іншыя меры барацьбы. У мэтах паслаблення ўплыву каталіцкіх святароў на беларускі народ быў распрацаваны план "распалячання касцёла. Сутнасць яго заключалася ў тым, каб увесці ў каталіцкіх касцёлах беларускіх губерняў рускую мову замест польскай у дадатковыя набажэнствы і казанні.

У рускім грамадстве разгарэліся спрэчкі: дазволіць беларусам і надалей карыстацца ў касцёлах польскай мовай ці ўвесці мову рускую (аб беларускай мове гаворкі на той час не было). Прыхільнікі абедзвюх канцэпцый імкнуліся абгрунтаваць свой пункт погляду. Тья, хто лічыў, што касцёл павінен заставацца польскамоўным (сярод іх М. Каяловіч, І. Аксакаў, праўда, у далейшым апошні змяніў свае погляды), гаварылі: увядзенне ў касцёл рускай мовы механічна зробіць раўнапраўным становішча каталіцтва і палякаў з праваслаўнымі. А гэта зусім не будзе спрыяць праваслаўю і русізму ў краі. Прыхільнікі распалячання касцёла (М. Каткоў, П. Бацюшкаў і інш.) сцвярджалі: беларусы - тэта тыя ж рускія і іх трэба абараніць ад паланізацыі і паступова русіфікаваць, каб у хуткім часе схіліць у праваслаўе.

У 1867 г. у Рымска-каталіцкую духоўную калегію быў накіраваны ўрадавы зварот з просьбай выказацца па пытанні ўвядзення ў касцёле рускай мовы.7 чэрвеня 1868 г. Міністэрства ўнутраных спраў атрымала адказ. У 1869 г. выйшаў "высачайшы" дазвол карыстацца ў касцёле рускай мовай. Царскі дазвол быў успрыняты, зразумела, як загад. Гістарычныя дакументы сведчаць: механізм увядзення рускай мовы ў касцёл быў прымусовы. Кіраўніцтву рымска-каталіцкіх епархій былі накіраваны лісты пад грыфам "сакрэтна. У іх прадпісвалася давесці (пад распіску) праз візітатараў змест царскага ўказа да кожнай парафіі. Разам з распіскамі ксяндзоў аб тым, што яны азнаёміліся з указам, у гістарычных дакументах захаваўся і спіс, які сведчыць, што меркавалася ўвесці рускую мову ва ўсе парафіі Віленскай епархіі, за выключэннем тых, дзе мясцовыя жыхары размаўлялі па-літоўску.

Па меры таго, як дзейнасць прыхільнікаў ідэі русіфікацыі касцёла станавілася больш актыўнай, расло і супрацьдзеянне з боку тых ксяндзоў, што не падтрымлівалі яе.

Адной з мер, накіраваных на змяншэнне ўплыву каталіцкай царквы на мясцовае насельніцтва, было закрыццё школ пры касцёлах. Згубіўшы магчымасць займацца адукацыяй народа, каталіцкія ксяндзы забаранялі сваім вернікам адпраўляць дзяцей у царкоўна-прыходскія школы праваслаўнага духоўнага ведамства. У 1902 г. Віленскі рымска-каталіцкі епіскап звярнуўся да каталіцкага духавенства сваёй епархіі са спецыяльным цыркулярам, якім заклікаў духоўных асоб івернікаў "словам і справай" абараняць святую веру ад царкоўна-прыходскіх школ і школ граматы. "Школы гэтыя, - адзначалася ў дакуменце, - варожыя каталіцкай веры, і па сваіх мэтах і праграмах выхоўваюць погляд на каталікоў як на ворагаў дзяржаўнасці. Тым не менш нейкая частка сялян-каталікоў аддавала сваіх дзяцей вучыцца ў праваслаўныя царкоўныя школы. Так, у 1894 г. у Мінскай губерні сярод вучняў царкоўна-прыходскіх школ і школ граматы дзеці каталікоў складалі 2,1 % [12. с.57].

Канфесіянальная палітыка царскага ўрада, пераходы вернікаў з каталіцтва ў праваслаўе, якія назіраліся на працягу 60 - 90-х гг. XIX ст., садзейнічалі таму, што доля каталікоў у агульнай колькасці насельніцтва змяншалася, няглядзячы на іх абсалютны рост. Гэты працэс назіраўся ва ўсіх беларускіх губернях. Так, на пачатку 60-х гг. у Віленскай губерні пражьшала 607 459 чал. каталіцкага веравызнання, што складала 74,1 % ад агульнай колькасці насельніцтва. У Гродзенскай губерні гэтыя лічбы складалі 273 121 (30,5 %) чал., у Магілёўскай - 43 013 (4,66 %), у Віцебскай - 230 193 (29,1 %), у Мінскай - 179 398 (18,1 %) чал. У 1897 г. колькасць каталіцкіх вернікаў у Віленскай губерні павялічылася да 935 847 чал., але іх доля ў агульнай колькасці насельніцтва губерні знізілася да 58,8 % (па беларускіх паветах гэтыя лічбы адпаведна склалі 393,2 тыс. чал. і 46,1 %). У Віцебскай губерні пражывала 357 309 каталікоў, або 23,99 % ад агульнай колькасці насельніцтва (па беларускіх паветах - 65,9 тыс. чал., або 9,6 %); у Гродзенскай - 386 519 чал., або 24,1 % (па беларускіх паветах - 152,5 тыс. чал. і 13,6 %); у Мінскай - 217 959 чал., або 10,1 %, у Магілёўскай - 50 159 чал., або 2,9%.

Такім чынам, колькасць каталіцкіх вернікаў пераважала ў канцы стагоддзя толькі ў Віленскай губерні цалкам. Што датычыцца асобных паветаў, то такая перавага захоўвалася не толькі ў гэтай губерні. У 1897 г. каталікі складалі болыпасць у Віленскай губерні: у Віленскім павеце - 65,5 %, у Лідскім - 62,5, у Ашмянскім - 56,7, у Свянцянскім - 78,0, у Трокскім - 83,8 %; у Віцебскай губерні: у Люцынскім павеце - 63,4 %, Рэжыцкім - 64,0 %; Гродзенскай губерні: у Сакольскім павеце - 69,3 % [12, с.58-59].

У канцы XIX - пачатку XX ст. на Беларусі існавалі Віленская рымска-каталіцкая епархія (абядноўвала Віленскую і Гродзенскую губерні) і Магілёўская архіепархія (уваходзілі Мінская, Віцебская і Гродзенская губерні). Да 1869 г існавала асобна Мінская рымска-каталіцкая епархія, якая потым была абяднана з Віленскай, а з 1883 г. касцёлы і кляштары Мінскай епархіі сталі падпарадкоўвацца непасрэдна Магілёўскай архіепархіі.

Усе рымска-каталіцкія епархіі Расійскай імперыі падзяляліся на тры класы. Магілёўская архіепархія належала да першага класа, Віленская епархія - да другога. Архіепіскап Магілёўскі знаходзіўся ў Пецярбургу. Ён узначальваў рымска-каталіцкую духоўную калегію і зяўляўся мітрапалітам усіх рымска-каталіцкіх цэркваў Расійскай імперыі. Епархіі падзяляліся на дэканаты, якія ў свой час складаліся з парафій.

Падрыхтоўку каталіцкіх святароў вялі дзве рымска-каталіцкія духоўныя семінарыі: Магілёўская і Віленская.

Магілёўская, што лічылася архіепархіяльнай, знаходзілася ў Пецярбургу. Паступалі ў гэтыя навучальньш ўстановы людзі розных саслоўяў. Напрыклад, у 1881 г. у Магілёўскую рымска-каталіцкую духоўную семінарыю паступіла 17 чал., у тым ліку з сялян - 7, з дваран - 5, з чыноўнікаў - 3, з мяшчан - 1. Неаднародным быў і нацыянальны склад семінарыстаў, хаця як у адной, так і ў другой пераважалі выхаванцы польскай нацыянальнасці. [12, с.70]

красавіка 1905 г. у Расійскай імперыі быў прыняты "Именной Высочайший Указ Правительствующему Сенату". Указ ад 17 красавіка 1905 г. выклікаў змяненні ў стане ўсіх канфесій Расійскай імперыі. Але, бадай, больш за ўсіх адчула гэтыя змены каталіцкая царква. Праўда, былі яны настолькі супярэчлівымі, што вельмі цяжка ахарактарызаваць іх адназначна, як прагрэсіўныя. [37, с. 205]

Царкоўна-адміністрацыйная структура каталіцкай канфесіі складвалася на працягу ХІХ ст. у накірунку уніфікацыі са структурай праваслаўнай царквы. Да пачатку ХХ ст. праца была завершана, што цалкам задавальняла расійскія ўлады. Уносіць змяненні яны больш не збіраліся. Між тым, з боку каталіцкага кліра Расійскай імперыі і Рымскай курыі такое жаданне заставалася.

Самая вялікая радыкальная адметнасць указа аб верацярпімасці - дазвол праваслаўным пераходзіць у іншыя хрысціянскія веравызнанні. Што і было скарыстана многімі каталіцкімі вернікамі. Па дадзеных Дэпартамента духоўных спраў замежных веравызнанняў пачынаючы з 17 красавіка 1905 г. і па красавік 1909 г. з праваслаўя ў каталіцтва перайшлі ў губернях:

Віцебскай - 8 197 чал., у т. л. 200 сямей;

Магілёўскай - 1 347 чал., няма звестак;

Мінскай - 14 846 чал., у т. л.1724 сямі;

Кіеўскай - 1 720 чал., у т. л.174 сямі;

Падольскай - 612 чал., у т. л.40 сямей;

Валынскай - 1 314 чал., няма звестак;

Віленскай - 18 568 чал., няма звестак;

Ковенскай - 1 123 чал., у т. л.131 сямя;

Гродзенскай - 4 116 чал., у т. л.6 сямей;

Люблінскай - 41 288 чал., у т. л.7 200 сямей;

Сядлецкай - 106 507 чал., у т. л.18 565 сямей;

Сувалкскай - 15 930 чал., у т. л.2 822 сямі;

Усяго - 211 566 чал., у т. л.30 862 сямі. [37, с.210]

Яшчэ адной плыняй хрысціянскай веры, якая існавала на Беларусі, быў пратэстантызм. У другой палове ХІХ ст. - пачатку ХХ ст. на беларускіх землях узнікла некалькі кірункаў новых пратэстанцкіх рухаў. У канцы 70-х гг. у Гомельскім павеце дзейнічалі штундзісты. Яны верылі толькі ў Ісуса Хрыста, не прытрымліваліся пастоў, у святочныя дні збіраліся ў прыватных дамах для спявання псалмоў і чытання Евангелля. У 80-я гг. яны распаўсюдзілі сваю дзейнасць на Магілёўскую і Віцебскую губерніі. У 1894 г. штундызм быў абяўлены ў Расійскай імперыі па-за законам за прапаведванне сацыялістычных прынцыпаў агульнай роўнасці, падзелу маёмасці і "падрыў асноў праваслаўнай веры. Пасля рэпрэсіўных мераў урада, штундысцкі рух перастаў існаваць, зліўшыся з баптызмам [38, с.69-70].

У канцы ХІХ - пачатку ХХ ст. у Беларусі атрымалі распаўсюджанне баптызм, евангелічнае хрысціянства, пяцідзесятніцтва, адвентызм сёмага дня, іегавізм і інш. Найбольшае распаўсюджанне атрымаў баптызм, пераважна сярод лютэран - нямецкіх каланістаў і латышоў. Да яго далучыліся ў асноўным сяляне, у меншай ступені - гарадское мяшчанства. На пачатку ХХ ст. яны жылі ў Віцебскай і Магілёўскай і Мінскай губерніях, пазней зявілася абшчына ў Мінску.

З мэтай евангелізацыі мясцовага насельніцтва баптысты праводзілі публічныя сходы ў тэатрах і шынках, распаўсюджвалі танныя кнігі, адкрывалі нядзельныя школы для дзяцей. Царскі урад, занепакоены пашырэннем баптысцкага вучэння, выдаў у 1879 г. указ, які рэгуляваў дзейнасць абшчын.

Большая частка пртэстанцкіх накірункаў атрымала распаўсюджанне пасля ўказа 17 красавіка 1905 г. аб верацярпімасці. Пратэстанцкая канфесія ў Беларусі ў другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст. была малалікай і адыгрывала нязначную ролю сярод іншых хрысціянскіх канфесій [38, с.47].

Стараверства ў другой палове XIX - пачатку XX ст. На Беларусі было прадстаўлена беспапоўцамі (федасееўскі, філіпонаўскі, паморскі толкі) і папоўцамі. Пражывала і невялікая колькасць беглапапоўцаў. Жылі яны ва ўсіх беларускіх губернях, акрамя Гродзенскай, прычым колькасць іх пастаянна павялічвалася. Так, калі на пачатак 60-х гт. у Віцебскай губерні пражываў 37 121 старавер, то к 1897 г. іх колькасць складала ўжо 83 022 чал. [12, с.94].

У Віцебскай губерні пражывалі папоўцы, што падпарадкоўваліся белакрыніцкай іерархіі (г. Віцебск), беспапоўцы федасееўскага толку (Віцебскі, Дзвінскі, Люцынскі, Полацкі, Рэжыцкі, Себежскі, Невельскі, Лепельскі паветы), беспапоўцы паморскага і старапаморскага толку (г. Віцебск, Дзвінскі, Полацкі паветы), невялікая колькасць беглапапоўцаў (Віцебскі павет). Па даных перапісу 1897 г., у колькасных адносінах найбольшая колькасць старавераў пражывала ў Рэчыцкім (31 561), Дзвінскім (25 956), Віцебскім (6622), Полацкім (5953), Невельскім (5290) паветах.

У Віленскай губерні пражывалі беспапоўцы федасееўскага і паморскага толку. Найбольшая іх колькасць назіралася ў Дзісненскім (9484), Свянцянскім (7974), Віленскім (4989), Трокскім (2051) паветах.

Большасць старавераў Мінскай губерні належала да беспапоўскага федасееўскага толку. Пасяленні іх размяркоўваліся наступным чынам: у Бабруйскім павеце - 9116 чал., Барысаўскім - 3051, Ігуменскім - 995, Рэчыцкім - 251, Мінскім - 19, Мазырскім - 16 чал. Сярод гарадоў Мінскай губерні больш за ўсё старавераў жыло ў Бабруйску - 595 чал., у Барысаве - 131 чал., у Рэчыцы - 83 чал., у Мазыры - 20 чал. У Навагрудскім, Пінскім, Слуцкім паветах, а таксама ў гарадах Мінску, Ігумене, Навагрудку, Слуцку, Докшыцах і Нясвіжы старавераў не было наогул [12, с.96].

Галоўным месцам пражывання старавераў у Магілёўскай губерні быў Гомельскі павет. Яны належалі да папоўцаў белакрыніцкай іерархіі. Жылі тут і аднаверцы, беспапоўцы, невялікая колькасць беглапапоўцаў. У 1896 г. у губерні налічвалася 24 774 стараверы, 17 162 з іх (69,3 %) - у Гомельскім павеце. Потым ішлі Сенненскі (4124), Рагачоўскі (1584), Магілёўскі (991), Аршанскі (334), Чавускі (217), Чэрыкаўскі (184), Быхаўскі (178) паветы. У Горацкім, Клімавіцкім, Мсціслаўскім паветах старавераў не было наогул [12, с.97].

У адпаведнасці з колькасцю старавераў, што пражывалі на тэрыторыі той ці іншай губерні, дзейнічалі малітоўныя дамы, дзе стараверы чынілі свае рэлігійныя адправы. Найбольшая колькасць малітоўных дамоў знаходзілася ў Віцебскай (47), Віленскай (6), Мінскай (10), Магілёўскай (23) губернях [12, с.98].

Галоўным заняткам старавераў, што пражывалі ў беларускіх губернях, было земляробства. Сваёй зямлі яны за невялікім выключэннем не мелі, а бралі яе ў арэнду.22 мая 1876 г. былі зацверджаны "Правила об устройстве единоверцев и старообрядцев, водворенных на владельческих землях в губерниях северо-западных и белорусских. У іх адзначалася, што ва ўладаннях, якія належаць уласнікам, гарадам або розным установам, дзе аднаверцы і стараверы пасяліліся да 17 чэрвеня 1863 г., участкі, якія яны займаюць, пакідаюцца ім у пастаянную бестэрміновую арэнду на тых жа ўмовах, на якіх яны карысталіся імі да гэтага часу. Іх стараверы маглі выкупаць [12, с.99].

У 1895 г. у Віленскім павеце пражывала 528 старавераў, 87 з якіх мелі сваю зямлю, а астатнія жылі на казённых. У Дзісненскім павеце з 7675 старавераў 4978 пражьшала на ўласных і памешчыцкіх, 2697 - на казённых землях. Акрамя земляробства стараверы займаліся рознымі рамёствамі і гандлем [12, с.100].

У 60 - 70-я гг. адбываліся даволі вялікія змены ў расійскім заканадаўстве ў адносінах да старавераў.27 чэрвеня 1863 г. выйшаў указ "О дозволении раскольникам особо вредных сект нанимать за себя в рекруты людей, не принадлежавших к их секте, 4 лістапада 1863 г. - "Об изменении порядка увещевания совративших из веры православной в раскол. [22, с.1]. У 1864 г. у "высочайше одобренном заключении Особого комитета по раскольничьим делам" прыхільнікам так званых "менш шкодных" сект была даравана палёгка ў адносінах як грамадзянскіх правоў, так і выканання духоўных адпраў. Дазвалялася ствараць школы граматы, а таксама адпраўляць дзяцей у агульныя навучальныя ўстановы без абавязковага вывучэння Закона Божага. Акрамя таго, стараверы атрымалі права чыніць грамадскую малітву, выконваць адправы і богаслужэнні па іх абрадах, як у дамах, так і ў спецыяльных малітоўных будынках і на могілках, пры умове, каб не было публічнага спакуслівага для праваслаўных уплыву (меліся на ўвазе крыжовыя хады, песнапенні на вуліцах і плошчах, нашэнне царкоўнага і манаскага адзення і г. д.). Акрамя таго, было вырашана не праследаваць і не ўціскаць тых, хто выконваў духоўныя адправы ў старавераў, але і не дапускаць у далейшым пераходаў да папоўцаў свяшчэннікаў праваслаўнай царквы.3 мая 1883 г. быў прыняты указ "О даровании раскольникам некоторых гражданских прав и по отправлению духовных треб. [22, с.1]. Гэты указ, як і папярэдні, не заўсёды выконваўся стараверамі. У цыркуляры МУС ад 1900 г. у сувязі з гэтым адзначалася, што стараверы, якія належаць да аўстрыйскага свяшчэнства, не падпарадкоўваюцца ўказу, іх духоўнае кіраўніцтва "прысвойвае сабе не належачае ім духоўнае званіе, а некаторыя - сан і дзеянні, якія прадстаўляюцца выключна вышэйшым іерархам праваслаўнай царквы [12, с.100-101].

Такім чынам, становішча старавераў у другой палове XIX - пачатку XX ст. змянілася. Законы 1864, 1874, 1883 гг., іншыя пастановы хаця і не далі ім поўнай рэлігійнай свабоды, аднак прадаставілі магчымасць для нармальнага жыцця і ажыццяўлення сваіх рэлігійных адпраў.

Разам з хрысціянамі важнае ўплыў на рэлігійнае жыццё Беларусі аказвалі нехрысціянскія канфесіі - яўрэі і мусульмане. Юдэі складалі досыць важкую ў колькасным аднашэнні канфесійную групу. У другой палове XIX - пачатку XX стагоддзя ў цэлым па пяці беларускім губернях яны зяўляліся трэцяй па колькасці канфесіяй, а ў Магілёўскай і Мінскай губернях - другой.

Традыцыйны іудаізм прыйшоў у Беларусь з першымі яўрэямі, якія пачалі сяліцца на беларускіх землях, пачынаючы з сярэдзіны XIV ст. Сярэдзіна XIX стагоддзі стала "залатым" часам у развіцці працэсу вывучэння Торы на беларускіх землях. З мэтай глыбейшага і больш даступнага вывучэння святых кніг іудаізму ў буйных беларускіх гарадах будуюцца будынкі Талмуд-Торы. У гэтых навучальных установах даецца магчымасць найболей адораным юнакам яўрэйскай абшчыны на працягу 5 год бясплатна вывучаць каноны іудзейскай веры. Выпускнікі Талмуд-Торы пасля маглі прэтэндаваць на атрыманне пасады памагатага равіна, або дырэктараў юдзейскіх школ. Будаўніцтва і ўтрыманне Талмуд-Тор ускладалася абшчынай на найболей удачлівых бізнэсмэнаў горада. Якія скончылі з адзнакам Талмуд-Тору маглі быць прынятымі на вучобу ў іешівы па скарочанай праграме для атрымання статуту равіна.

Асабліва варта звярнуць увагу, што кагальные камітэты, якія з'яўляліся вышэйшымі органамі яурэйскага самакіравання абшчыны, нараўне з пытаннем духоўнай адукацыі, адмысловаю ўвага надавалі пытанням маральнага выхавання. Напрыклад, катэгарычна забаранялася незамужнім дзяўчынам без суправаджэння каго-небуць з мужчынскага полу са сваёй сям'і, займацца працай, якая мела на ўвазе якія-небудзь непасрэдныя кантакты з прадстаўнікамі мужчынскага полу, не дапушчалася сумеснае навучанне ў школах дзяўчынак і хлопчыкаў. Знаёмствы для стварэння сям'і, як і далейшыя спатканні, адбываліся пры непасрэдным удзеле спецыяльнага чалавека ў абшчыне, якога звалі шадхен. Акрамя таго, сама абшчына загадзя турбавалася, каб у дзяўчын з бедных яурэйскіх сем'яў напярэдадні іх вяселляў былі грошы на пасаг. Для яуэйскай абшчыны Беларусі таго часу было звычайнай з'явай, калі дзяўчыны выходзілі замуж, пачынальна з 15 гадоў, а хлопчыкі жаніліся, пачынальна з 16 гадоў.

З цягам часу пашырэў пералік прафесій, якія сталі традыцыйнымі для яурэяў беларускіх мястэчак. Асабліва вялікімі тэмпамі яўрэі пачалі асвойваць такія прафесіі, як кравец, кушнер, швец, гадзіннікавы майстар, пячнік, каваль, мылавар, цырульнік. Па перапісе насельніцтва ў 1897 годзе ў Расійскай імперыі пражывала 5 189 401 яурэяў, што складала прыблізна 4,5 % усяго насельніцтва Расіі. З іх 3 943 653 яурэя, г. зн.75 % усяго яурэйскага насельніцтва пражывала на тэрыторыі Беларусі, Літвы і усходняй Польшчы.

Агульная колькасць яурэяў ў Беларусі пастаянна расла. Калі ў пачатку 60-х гадоў тут пражывалі 463217 яурэяў, то ў канцы 90-х гадоў, па дадзеных перапісу 1897 года - 1.209.845. больш за ўсё яурэяў было ў гарадах і мястэчках Гродзенскай і Мінскай губерняў. Узаемаадносіны ўрада і яурэяў цесна звязаны былі з стаўленнем ўрада да яурэяўскага насельніцтва, якое лічыла ішдаізм сваёй нацыянальнай рэлігіяй. [37, с.265].

У некаторых беларускіх гарадах колькасць яўрэйскага насельніцтва перавышала 50 % ад агульнага насельніцтва горада. Так, напрыклад, у Брэсце пражывала 30 260, што складала 65 % насельніцтва, Гродна - 22 684 (48 %), у Менску - 47 562 (52%), Пінску - 21 065 (74%), Слуцку - 10264 (77%), Магілёве - 21 547 (50%), Гомелі - 20 385 (55%). [37, с.265-266]

На тэррыторыі беларускіх зямель пачынаючы з XIV ст. пачалі пражываць прадстаўнікі мусульманскай веры. Каля паловы беларускіх мусульман складаюць татары: мясцовыя - беларускія, а таксама волга-уральскія, сібірскія і крымскія. У 1847 г. колькасць татар-мусульман у Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай губернях складала 12680 чалавек. Узніклі новыя цэнтры мусульман у Паўночнай Беларусі - у Відзах, Докшыцах, Глыбокім, Мядзеле. Колькасць татар-мусульман у Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Валынскай губернях паводле перапісу 1897 г. склала 13877 чалавек. Для тутэйшых татар-мусульман быў характэрны высокі адукацыйны ўзровень. У брашуры "Рускае мусульманства" (1881) крымска-татарскі асветнік І. Гаспрынскі адзначаў, што "літоўскія татары - найлепшыя татары Расіі і стаяць на чале мусульманства па культуры і адукаванасці. [37, с.270].

У заходніх губернях на працягу ўсяго ХIХ ст. - пачатку ХХ ст. усе мулы былі з дваранскага саслоўя. Яны знаходзіліся на ўтрыманні сваіх прыхаджан. Некаторыя прыходы рабілі спробы дамовіцца, каб іх мулы атрымлівалі грошы з казны. Так, напрыклад, у ліпені 1882 г. гэта зрабілі прыхаджане Асмолаўскай саборнай мячэці, матывуючы прашэнне тым, што ў войсках, што былі раскватараваны на іх тэрыторыі, былі мусульмане з іншых губерняў, якія звярталіся да мулы, або яго выклікалі да іх, што вяло да непрадбачаных выдаткаў. На што Мінскае губернскае праўленне нагадала, што ў адпаведнасці з арт.1198 і 1203 Таўрычаскае магаметанскае духоўнае праўленне клапоціцца аб прыстойным ўтрыманні мячэцей і галоўным сродкам для гэтага служылі нерухомая маёмасць (вакуфы) і грашовыя капіталы, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні духоўнага праўлення.

Татары заходніх губерняў, адасобленыя на працягу стагоддзяў ад ісламскага свету, збераглі сваю веру, традыцыі і культуру. Іслам быў галоўным фактарам, які спрыяў захаванню нацыянальнай самасвядомасці беларускіх татараў у іншаэтнічным і іншарэлігійным асяроддзі. У сувязі з тым, што ў мусульман беларуска-літоўскіх губерняў не было вучылішчаў для навучання духавенства, гэтую пасаду займаў чалавек добра знаёмы з рэлігійнымі рытуаламі і абрадамі.22 верасня 1903 г. Віленскі, Ковенскі і Гродзенскі генерал-губернатар паведамляў у Міністэрства ўнутраных спраў аб тым, што "обнаружено в с. Видзах тайное обучение (г. зн. не зацверджанае ў мясцовых улад) детей-магометан Закону Божию и молитвам по Корану і што ён звярнуўся ў Віленскую навучальную акругу, каб высветліць, які існуе парадак адносна выдачы дазволу на права вучыць дзяцей-мусульман. [37, с.273].

Дэпартамент народнай асветы паведаміў, што па дзеючаму законапалажэнню асобам магаметанскага веравызнання не выдаюцца пасведчанні на права навучання дзяцей закону іх веры. Добрым узаемаадносінам татарскага народа з іншымі народамі беларуска-літоўскіх губерняў спрыялі працавітасць і высокая маральнасць мусульман. Таму тут не ўзнікалі міжэтнічныя і міжканфесіянальныя канфлікты паміж татарамі і іншым насельніцтвам, а ў сувязі з нешматлікасцю прадстаўнікоў гэтай рэлігіі царскі ўрад не рабіў абмежаванняў. [37, с.275].

Такім чынам, у др. палове XIX - пачатку XX ст. у на Беларусі існавалі наступныя канфесіі: хрысціянскія (праваслаўе, каталіцызм, пратэстантызм), нехрысціянскія (іудаізм, мусульманства). Пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях у гэты перыяд значна замацаваліся. Павялічыліся зацікаўленасць і матэрыяльная падтрымка з боку ўрада, які глядзеў на праваслаўную царкву як на сваю надзейную апору. У гэты перыяд адноўлена дзейнасць праваслаўных братэрстваў. Канфесіянальная палітыка царызму ў другой палове XIX ст. адносна беларускіх зямель садзейнічала таму, што колькасць праваслаўных вернікаў тут значна ўзрасла. Прыкметны ўплыў на рэлігійнае жыццё ў Беларусі аказала паўстанне 1863. Канфесійная палітыка, становішча канфесій, іх узаемаадносіны ў наступны перыяд наўпрост залежалі ад гэтай падзеі.

За некалькі гадоў пасля падаўлення паўстання ў цэлым па Расійскай імперыі праваслаўнымі сталі болын за 80 тыс. каталікоў. Большая частка гэтых пераходаў прыходзілася на Літоўскую (Віленская, Гродзенская і Ковенская губерні) і Мінскую епархіі - адпаведна 30 і 37 тыс. чал. Часам пераходзілі цэлымі семямі або нават прыходамі. Многія пераходзілі ў праваслаўе пад прымусам, у выніку шантажу і падману.

Указ 1905 г., хоць і стаў асноватворным у канфесіянальнай палітыцы ўрада Расійскай імперыі, аднак не азначаў поўнага адказу ад мінулага. Дазволіўшы свабодны пераход з аднаго веравызнання ў іншае (і галоўнае - з праваслаўя), ён толькі ўскосна аслабляў дзейнасць старых юрыдычных нормаў.

3. Канфесiйнае заканадауства у дачыненнi да культавага будаунiцтва

Палажэнне Праваслаўнай Царквы на беларускіх землях, дзе доўгі час панавалі каталіцызм і уніяцтва, у першай палове XIX стагоддзя заставалася складаным, пра што наглядна сведчыла знешняе стан праваслаўных храмаў. Не выпадкова гісторык М.О. Каяловіч ў 1862 г. пісаў: "Я бачыў цяпер яшчэ цэлыя дзесяткі цэркваў, якія застаюцца зачыненымі за адсутнасцю сродкаў да іх аднаўлення, і яшчэ больш такіх, у якіх хоць здзяйсняецца набажэнства, але сярод такой беднасці і з такімі цяжкасцямі, што, права, калі б не бачыў гэта сам, то не паверыў бы" [17, с.341-342].

Для выпраўлення сітуацыі, якая склалася рускі ўрад неаднаразова прымала адпаведныя рашэнні. Так, згодна з указамі 1835, 1851 і 1852 гг., Памешчыкі для сваіх праваслаўных прыгонных сялян абавязаны былі будаваць новыя і рамантаваць старыя царквы [22, с.153].

Аднак гэтыя пастановы не выконваліся, таму што польскія землеўладальнікі, па славам Мілавідава, не жадалі праяўляць клопат аб праваслаўных храмах, а духавенства і вернікі з-за беднасці не маглі гэтага зрабіць за свой кошт. У выніку з 1831 па 1858 гг. у губернях Паўночна-Заходняга краю разбурыліся 2000 цэркваў, а ў 1551 патрабаваўся рамонт [25, с.74-75]. Нягледзячы на фінансавую дапамогу, што аказваецца рускім урадам (ў 1858 г. было выдзелена 500 тыс. руб., а ў 1860 г. - 1 млн. руб.), Царкоўна-будаўнічыя работы праводзіліся вельмі павольна. Па справаздачы рэвізійнай камісіі 1864 годзе, з прызначаных да будаўніцтва і рамонту 618 храмаў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў, былі выбудаваныя толькі 81 і адрамантаваны 55 цэркваў. Гэта тлумачыцца тым, што зацвярджэнне праекта кожнай пабудовы, а гэтак жа выдзяленне фінансавых сродкаў, праходзілі праз губернскія праўлення і казённых палат, дзе ў большасці сваёй засядала польская адміністрацыя [25, с.75].

Істотныя пераўтварэнні пачаліся з 1863 г., што ў немалой ступені звязана з наступствамі паўстання, якое праходзіла на тэрыторыі Беларусі. У рапарце М.М. Мураўёва на імя цара ад 14 мая 1864 г. у ліку найважнейшых мерапрыемстваў расійскай палітыкі ў краі ім было ўказана на неабходнасць умацавання і адраджэння Праваслаўя як носьбіта рускага славянскага духу, мяркуючы, што незалежнае ад польскіх памешчыкаў становішча праваслаўнага духавенства будзе садзейнічаць супрацьстаянню якое праводзіцца ксяндзамі і шляхтай у паланізацыі беларускага народа. Пры гэтым ён адзначаў, што неабходна за кошт ўрада забяспечыць матэрыяльную дапамогу Праваслаўнай Царквы, у тым ліку на будаўніцтва і аднаўленне праваслаўных святынь [1, с.1].

У 1857 г., з'яўляючыся міністрам дзяржаўных маёмасцей, М.М. Мураўёў выдаў распараджэнне аб будаўніцтве за дзяржаўны рахунак у казённых маёнтках Паўночна-Заходняга краю 36 новых і рамонце 56 старых храмаў. Пасля прызначэння на пасаду генерал-губернатара ён стаў кантраляваць ход будаўнічых работ [20, с.17]. Затым 19 кастрычніка 1864 цыркулярны загадам ад начальнікаў беларускіх губерняў ён запатрабаваў дакладныя звесткі аб стане праваслаўных цэркваў.

Істотным рашэннем паслужыла ўстанова 12 ліпеня 1864 царкоўных саветаў, для якіх М.М. Мураўёў распрацаваў спецыяльныя правілы. Згодна з ім, парады, якія складаліся з святара і некалькіх руплівых вернікаў, павінны былі назіраць за ходам будаўніцтва храма, за яго рамонтам і акрасаю, а гэтак жа за захаванасцю парафіяльнага маёмасці. У далейшым яны былі ператвораныя ў царкоўныя папячыцельства, якія мелі вялікія паўнамоцтвы.

Парадкам вышэй знаходзіліся губернскія царкоўна-будаўнічыя камітэты, падпарадкоўваліся спецыяльным будаўнічаму камітэту ў Вільні, працай якога з мастацкага боку кіраваў які прыбыў з Пецярбурга прафесар Пецярбургскай акадэміі мастацтваў Аляксандр Разанаў і віленскі архітэктар Мікалай Чагін. Галоўнае кіраўніцтва ажыццяўляў генерал-губернатар, асабіста сцвярджаў каштарысы і праекты будучых храмаў. Калі М.М. Мураўёву прадастаўленыя фінансавыя разлікі на будаўніцтва здаваліся завышанымі, то для праверкі на месцы ён адпраўляў адмысловую камісію, якая складаецца з членаў губернскага царкоўна-будаўнічага камітэта.

Немалаважную дапамогу ў храмабудаўніцтве аказвалі праваслаўныя брацтвы, для якіх прылада храма і яго ўпрыгожванне было адной з галоўных задач.М. М. Мураўёў, з'яўляючыся ганаровым папячыцелем Свята-Мікалаеўскага братэрства ў г. Коўна, заахвочваў іх дзейнасць. Яго прыкладу рушылі ўслед шматлікія праваслаўныя мясцовыя жыхары. Адгукнуліся і багатыя людзі з Масквы і іншых гарадоў Расіі, ахвяруючы ў царкве ўборы і начынне. [20, с. 19]

Распачатае масавае храмабудаўніцтва праходзіла хуткімі тэмпамі, у выніку чаго, па сведчанні сучасніка, А. Рязанаў і М. Чагін не паспявалі разглядаць праекты, дасыланыя з паветаў. Таму для выгоды з міністэрства маёмасцяў былі выпісаныя і аддрукаваныя 1920 асобнікаў розных планаў цэркваў. Такім чынам, на тэрыторыі Беларусі распаўсюдзілася серыя "тыпавых" праектаў храмаў на 150-185, 250-300 і 450-500 чалавек.

Некаторая прастата архітэктурных элементаў цэркваў была абумоўлена як недахопам матэрыяльных сродкаў, так і кароткімі тэрмінамі масавага храмабудаўніцтва. Святы Сінод прадпісваў: "для задавальнення патрэб праваслаўных вернікаў будаваць невялікія, але прыстойныя святыні царкоўныя будынкі, дзе можна было б з выгодай здзяйсняць набажэнства і прапаведаваць слова Божае". [25, с. 195]

"Выбух" храмавага будаўніцтва абумоўліваўся, з аднаго боку, рэзкім павелічэннем колькасці праваслаўнага насельніцтва пасля далучэння уніятаў да Рускай праваслаўнай царквы па саборнаму акту ад 25 сакавіка 1839 г., з другога - спыненнем ганенняў і паляпшэннем сацыяльна-матэрыяльнага і прававога становішча вернікаў. Напрыклад, пераход у праваслаўе католікаў в. Моўчадзь і знішчэнне драўлянага касцёла ў 1867 г. паспрыяла будаўніцтву мураванай Петра-Паўлаўскай царквы. Полацкая епархія ў 1888 г. налічвала 305 прыходаў, у тым ліку 12 сабораў і 6 манастыроў. Праваслаўнае царкоўнае будаўніцтва др. паловы XIX - пачатку XX ст. перабольшчыла яго маштабы за ўсе папярэднія эпохі.

Па ўсіх заходніх епархіях, у перыяд праўлення генерал-губернатара Мураўёва, штогод прыводзілася ў парадак і асвячалася некалькі дзясяткаў цэркваў. За кошт кантрыбуцыйных збораў Мураўёў прымаў меры па будаўніцтве новых і рэканструкцыі старых праваслаўных храмаў. Усяго за час яго кіравання было пабудавана 98 цэркваў, 63 капліцы, адноўлена і адрамантавана 126 цэркваў і царкоўных будынкаў, з каталіцкіх касцёлаў было зроблена 16 цэркваў. Мураўёў патрабаваў, каб цэрквы, якія ізноў будуюцца былі падобныя на вялікарускія не толькі па внешняму выгляду, але і па ўнутранай прыладзе, напрыклад, каб абразы на іканастасах, характар жывапісу і фону адпавядалі дрэўнецеркоўным звычаям праваслаўных храмаў [7, с.138]. Гэты працэс працягваўся і пасля яго адстаўкі. Напрыклад, у Гродненскай губерні за дзесяць гадоў (з 1864 па 1874 г.) казна пабудавала 59 новых прыхадскіх цэркваў, перабудавала ў праваслаўныя храмы 10 касцёлаў і вырабіла капітальны рамонт 29 цэркваў [26, с.38]. Да 1914 г. у Беларусі былі 3552 праваслаўныя цэрквы, 470 капліцы. Падтрымка праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях была абумоўлена таксама і палітычнымі фактарамі: неабходнасцю інтэграцыі беларускіх зямель з асноўнай часткай імперыі і правядзеннем палітыкі русіфікацыі (выцясненнем польскага элемента з ключавых эканамічных і адміністрацыйных пазіцый). Царскі ўрад быў зацікаўлены ў аднаўленні і ўмацаванні праваслаўя ў Паўночна-Заходнім краі, перш за ўсё для таго, каб з яго дапамогай звесці да мінімуму ўплыў каталіцызму і аслабіць польскі сепаратызм. Па гэтай прычыне рабіліся намаганні, каб зацвердзіць пазіцыі праваслаўнай царквы ў Беларусі не толькі заканадаўча, але і матэрыяльна.

Адным з першых крокаў ўрада ў гэтым кірунку стала праца над паляпшэннем матэрыяльнага побыту духавенства, будаўнiцтва новых і капітальны рамонт старых храмаў, будаванне дамоў для кліру. У параўнанні з 1864 годам выдаткі на ўтрыманне духавенства ўзраслі ў 1879 годзе больш чым у 2 разы і склалі адпаведна ў Літоўскай епархіі 289757 рублёў (497 цэркваў), Мінскай - 321474 рублі (545), Магілёўскай - 311964 рубля (525), Полацкай - 187.388 рублёў (292). Гэта складала каля 38,53% сродкаў, што выдзяляюцца на ўтрыманне праваслаўнага духавенства ўсіх заходніх епархій, і 18,6% - у цэлым па Расійскайскай імперыі, што сведчыла аб прыярытэтнасці дадзенага накірунку. [37, с. 20]

Па ўсёй Беларусі тэрмінова рамантаваліся і будаваліся праваслаўныя храмы, з унутраных губерняў Расіі перакладаліся святары. Напрыклад, у Гродзенскай губерні з 1864 па 1874 год казна пабудавала 59 новых прыходскі цэркваў, перабудавала ў праваслаўныя храмы 10 касцёлаў і вырабіла капітальны рамонт 29 цэркваў, аказала дапамогу ў рамонце 15 прыпісных. На ўсё гэта сышло каля 480 тыс. рублёў. Такім чынам, былі абноўлены і пабудаваны каля траціны ўсіх храмаў губерні. Аднак фінансавая падтрымка, аказваемая праваслаўным цэрквам Паўночна-Заходняга краю, не адпавядала патрэбам. Таму вырашыць матэрыяльныя праблемы не ўдалося. Праграма будаўніцтва храмаў прасоўвалася павольна. Шмат часу уходзіло на ўзгадненні, а ўжо існуючыя храмы трухлелі.

Так полацкі біскуп ў справаздачы Сіноду за 1869 адзначаў проста "бедны стан шматлікіх храмаў. З іх на працягу мінулага 1869, 128 цэркваў мелі патрэбу ў больш ці менш капітальных папраўка і выпраўленні, а 5 цэркваў, па дасканалай драхласці і небяспекі да працягу ў іх набажэнствы, запячатаны. Але запячатаных цэркваў. нямала застаецца і ад ранейшых, і пры тым вельмі даўніх (да 20 гадоў) часоў.". Матэрыяльная неўладкаванасць многіх праваслаўных прыходаў і духавенства, а таксама некампетэнтнае ўмяшанне чыноўнікаў у царкоўнае жыццё, з прычыны прамога падпарадкавання царквы дзяржаўнай уладзе, стваралі пэўныя цяжкасці для развіцця праваслаўя. Тым не менш, у разгляданы перыяд пазіцыі канфесіі ў Беларусі прыкметна акрэплі. [37, с.91]

Узрасла таксама колькасць праваслаўных культавых забудоў і парафій. Так, калі ў пачатку 60-х гадоў у чатырох праваслаўных епархіях (Літоўскай, Мінскай, Магілёўскай, Полацкай) дзейнічалі 2826 цэркваў, то ў пачатку 70-х гадоў - 3039, 80-х - 3211, 90-х гадоў - 3793. Колькасць прыходаў ў 1890 годзе склала 1857. Найбольш інтэнсіўны рост колькасці цэркваў адбываўся на захадзе Беларусі. Напрыклад, у Гродзенскай губерні іх колькасць з 1861 па 1880 ўзрасла амаль на трэць (з 317 да 460 сабораў і цэркваў). [37, с.92]

Рост колькасці праваслаўных вернікаў, храмаў, стварэнне новых прыходаў выклікалі неабходнасць павелічэння колькасці праваслаўных святароў. У 1892 годзе ў Беларусі белага духавенства было: протаіерэяў - 104; святароў - 1924; дяканаў - 234; пявучых, званароў, вартаўнікоў - 1991. Па епархіях яны размяркоўваліся наступным чынам: Магілёўская епархія - 1121 чалавек, Мінская - 1192, Літоўская - 1195, Полацкая - 744. Колькасць чорнага духавенства ў пачатку XX стагоддзя складалі 643 манаха і манашкі і 1163 паслушнік і паслушніцы. [37, с.18]

У другой палове XIX - пачатку XX стагоддзяў атрымала далейшае развіццё сістэма праваслаўнага навучання. У канцы 90-х гадоўна на тэрыторыі беларускіх губерняў дзейнічалі 4 духоўныя семінарыі, 11 мужчынскіх духоўных вучылішчаў, 5 жаночых вучылішчаў духоўнага ведамства, 2 жаночых епархіяльных вучылішча, сетка народных школ. Напрыклад за 10 год з 1883 па 1893 колькасць царкоўных школ Літоўскай епархіі павялічылася ў 10 разоў з 14 да 1399. [37, с.96]. Працэс навучання ў многіх з іх, па сведках крыніц, быў арганізаваны на досыць высокім ўзроўні. Да канца XIX стагоддзя практычна ўсе святары ў Беларусі мелі семінарскіх падрыхтоўку.

Да ліку праблем, што вельмі непакоілі і рымска-каталіцкае духавенства, і ўлады адносілася касцёлабудаванне. Аналіз законаў Расійскай імперыі, якія дзейнічалі да 1905 г., паказвае, што каталікі маглі будаваць свае храмы пры наступных умовах:

. выконванні патрабаванняў будаўнічага статута;

. згодзе каталіцкага епіскапа і рашэнні прыходскага грамадства;

. наяўнасці грашовых сродкаў;

. папярэдніх зносінах з праваслаўным епархіяльным кіраўніцтвам, якое вырашала, ці будзе ўзвядзенне новага каталіцкага касцёла адмоўна ўплываць на праваслаўнае асяроддзе, ці не занадта блізка да праваслаўнага храма мяркуецца пабудаваць касцёл і г. д.;

. залежнасці дазволу пабудовы ад колькасці жылых дамоў і прыхаджан і адпаведнасці колькасці малельных будынкаў штатам. [37, с. 207]

Гэтыя правілы тычыліся ўсіх, акрамя праваслаўнай канфесіі. Яны азначалі прамое ўзаконенае ўмяшанне праваслаўнай царквы ў справы іншых канфесій. І хоць каталіцкаму духавенству, як сведчаць гістарычныя факты, пры падтрымцы мясцовых уплывовых фамілій ўдавалася займацца справай касцёлабудавання ў першай палавіне ХІХ ст. даволі актыўна, пасля паўстання 1863 г. гэта справа прыйшла ў заняпад. Згодна цыркуляру генерал-губернатара М. Мураўёва будаўніцтва філіяльных касцёлаў, а таксама алтароў, капліц, іх рамонт з перабудовай не дапускаліся без дазволу Галоўнага начальніка краю. Толькі ў 1896 г. "высочайшим повелением гэты цыркуляр быў адменены. Аднак засталіся яшчэ іншыя абмежаванні ў дадзеным накірунку. У выніку такой палітыкі на тэрыторыі пяці губерняў каталіцкія храмы практычна не ўзводзіліся. Так, у Віленскай рымска-каталіцкай епархіі, пачынаючы з 60-х гг. і да моманту прыняцця ўказа аб верацярпімасці былі адноўлены: філіяльны касцёл у мяст. Васількава (замест скасаванага ў 1867 г.), парафіяльны касцёл у Свянцянах (замест драўлянага пабудаваны каменны) і такая ж самая перабудова зроблена ў с. Крыпна Гродзенскай губерні Беластоцкага павета. Ніводнай касцёльнай пабудовы не ўзведзена ў тых месцах, дзе іх раней не было. [12, с.127]

красавіка 1905 г. каталікі атрымалі дазвол будаваць свае храмы ва ўсіх месцах Расійскай імперыі пры наяўнасці сродкаў і неабходнасці. Для гэтага ставіліся тры ўмовы: дазвол каталіцкага духоўнага кіраўніцтва, наяўнасць неабходных для будаўніцтва сродкаў і захаванне тэхнічных патрабаванняў будаўнічага статута. Аднак мясцовымі грамадзянскімі ўладамі дадзеныя правілы выконваліся толькі на працягу трох з палавінай гадоў.4 лютага 1909 г. было выдадзена распараджэнне генерал-губернатара Кршывіцкага, якое грунтавалася на цыркуляры МУС ад 26 лістапада 1908 г. і ўтрымлівала ўдакладненні і змены ў справе касцёлабудавання. Вярталіся абмежаванні, адмененыя не толькі ўказам ад 17 красавіка 1905 г., але і "высочайшим повелением 1896 г.

Каталіцкія святары не заўсёды выконвалі распараджэнне Кршывіцкага і час ад часу распачыналі збор ахвяраванняў на аднаўленне або будаўніцтва храмаў, не звяртаючыся за дазволам да грамадзянскіх улад. У такіх выпадках грамадзянскія ўлады, калі да іх даходзілі звесткі пра падобныя дзеянні каталіцкага духавенства, абяўлялі іх незаконнымі. Так здарылася, напрыклад, з дазволам, які дала Віленская рымска-каталіцкая духоўная кансісторыя на збор ахвяраванняў на будаўніцтва каменнага касцёла ў с. Хожава Вілейскага павета Віленскай губерні замест скасаванага ў 1867 г. [38, с.97].

Блізкая да праблемы касцёлабудавання - праблема вяртання рымска-каталіцкаму духоўнаму ведамству закрытых і канфіскаваных касцёлаў. Пасля абнародавання ўказа 1905 г. у МУС пасыпаліся просьбы ад каталікоў, каб ім вярнулі касцёлы, якія пасля паўстання 1863 г. і пазней былі скасаваны і перададзены ў праваслаўнае духоўнае ведамства. У асобных выпадках каталікі самавольна захоплівалі будынкі былых касцёлаў, што пуставалі ўвесь гэты час. Так, напрыклад, адбылося ў с. Гарадзішча Пінскага павета. Калісьці тут дзейнічаў прыходскі касцёл з 819 прыхаджанамі. У 1865 г. па распараджэнню Галоўнага начальніка Паўночна-Заходняга краю ён быў закрыты. Чатыры дзесяцігоддзі будынак пуставаў. Нягледзячы на тое, што прычын для забароны каталікам карыстацца сваім будынкам не было, узбуджаная судовая справа цягнулася некалькі гадоў [38, с.99].

Палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай канфесіі прывяла да таго, што колькасць каталіцкіх храмаў і прыходаў прыкметна скарацілася. Адначасова з гэтым паменшылася колькасць каталіцкіх святароў. У канцы XIX стагоддзя агульная колькасць касцёлаў і капліц склала 466.

Да канца ХІХ - пачатку ХХ ст. каталіцкія манастыры на тэрыторыі беларуска-літоўскіх губерняў зусім страцілі свой ўплыў і ўладанні, бо засталося іх тут вельмі мала. Калі яшчэ ў 1864 г. на тэрыторыі шасці губерняў (Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай, Ковенскай) знаходзілася 16 мужчынскіх штатных і 5 заштатных, 12 жаночых штатных і 4 заштатных, то на пачатку ХХ ст. іх засталося на гэтай тэрыторыі 8 (3 штатныя мужчынскія і 5 жаночых). Усе заштатныя манастыры былі скасаваны. На тэрыторыі пяці губерняў працягвалі існаваць усяго пяць рымска-каталіцкіх манастыроў. Пасля закрыцця манастыра манахі маглі залічвацца да касцёлаў у дапамогу настаяцелям з выплатай ім дапамогі 40 руб. у год (да таго часу, пакуль яны не былі залічаны на штатныя месцы). Тым, хто не жадаў заставацца ў Расійскай імперыі, дазвалялася выехаць за мяжу з выдачай бясплатных пашпартоў, 25 руб. прагонных грошай і назначэннем пажыццёвай пенсіі: манахам - 100 руб., манахіням - 40 руб. у год. У гэты перыяд на Беларусі дзейнічалі наступныя манастыры: мужчынскія - Аглонскі дамініканцаў (Віцебская губерня), Гродзенскі францісканцаў (Гродзенская губерня); жаночыя - Гродзенскі брыгітак (Гродзенская губерня), Віленскі Бэнэдыктынак (Віленская губерня), Слонімскі бэрнардынак (Гродзенская губерня). [10, с.49-50]

Пасля прыняцця ўказа 1905 года "аб верацярпімасці ў заходніх губернях у каталіцызм перайшло 40 тыс. праваслаўных, пераважна былых уніятаў. Пачалі адкрывацца закрытыя раней касцёлы і манастыры, ажывілася выдавецкая дзейнасць каталіцкай царквы. У 1914 г. у пяці заходніх губернях было 716 каталіцкіх храмаў: 229 у Віцебскай, 172 у Віленскай, 150 у Гродзенскай, 135 у Мінскай і 30 у Магілёўскай губерні. У гэты час у Паўночна-Заходнім краі налічвалася 597 касцёлаў і 8 манастыроў. Такім чынам, колькасць каталіцкіх культавых забудой з канца XIX ст. Павялічылася больш, чым на 100.

Так сама трэба адзначыць, што матэрыяльнае становішча каталіцкай царквы, у адрозненне ад праваслаўнай, заўсёды было дастаткова стабільным. Абумоўлена гэта было ў першую чаргу тым, што гэтага веравызнання прытрымлівалісь вышэйшыя пласты грамадства, якія валодалі значнымі матэрыяльнымі сродкамі. Таму стан каталіцкіх храмаў і матэрыяльнае становішча рымска-каталіцкага духавенства былі лепш чым у праваслаўных. У другой палове XIX стагоддзя становішча некалькі змянілася ў сувязі з палітыкай адміністрацыі на абмежаванне каталіцкага элемента. Аднак не гэтак істотна. Страта рымска-каталіцкім духавенствам даходаў ад царкоўных маёнткаў, перададзеных у 40-я гады ў казённае кіраванне, у значнай меры кампенсавалася выплатамі з казны на ўтрыманне духавенства, цэркваў і кляштарэй дадзенага вызнаньня, выдачай крэдытаў на ўтрыманне настаяцелей скасаваных касцёлаў. Шырока былі распаўсюджаны так ж ахвяраванні прыватных асоб на добраўпарадкаванне храмаў. [37, с.42]

Што датычыцца пратэстанцкай плыні, то адносіны пратэстантаў з адміністрацыйнымі ўладамі і праваслаўнай царквой былі звычайна памяркоўнымі. Па прычыне іх малалікасці царскія ўлады вялікіх перашкод ім не чынілі, але пры магчымасці імкнуліся стрымліваць рост колькасці вернікаў і культавых устаноў.

Па дадзеных Віденскай евангеліцка-рэфармацкай калегіі, у 1865 г. у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўскай губернях было 17 цэркваў і 821 прыхаджанін. Па губернях гэтыя лічбы размяркоўваліся наступным чынам: у Віленскай губерні - адна царква і 209 прыхаджан, у Гродзенскай - 5 і 211, у Мінскай - 10 і 353, Магілёўскай - 1 і 68 адпаведна. Колькасць лютэранскага духавенства ў XIX - пачатку XX ст. заставалася прыкладна на гэтым узроўні, хаця колькасць цэркваў к канцу стагоддзя некалькі павялічылася - іх стала 30 (у Віцебскай губерні - 11, у Магілёўскай - тры, у Мінскай - адна, у Віленскай - тры, у Гродзенскай - 12).

Мусульмане беларуска-літоўскіх губерняў мелі ў разглядаемы перыяд сетку мячэцяў. У 1879 годзе тут налічваліся 17 мячэцяў, з іх у Віленскай губерні - 6 з 2529 прыхаджанамі, Гродзенскай - 3 з 1652 прыхаджанамі, у Мінскай - восем з 3145 прыхаджанамі. Колькасць мусульманскага духавенства была невялікай. У Гродзенскай губерні, напрыклад, ў 1879 годзе на 3 мячэці прыходзілася ўсяго 7 духоўных асоб, а да 1903 іх колькасць скараціласялася да 4 чалавек. У іншых губернях была такая ж сітуацыя. [37, с.64-71]

Дэпартамент дзяржаўнага гаспадарання і публічных будынкаў міністэрства ўнутраных спраў ад 31 мая 1829 г. выдаў прадпісанне "Аб правілах будаўніцтва татарскіх мячэцяў". Яно абавязвала". магомецян будаваць мячэці згодна з планам. для будаўніцтва мячэцяў заўсёды лепш адводзіць месца на плошчах".

Указам ад 2 верасня 1870 г забаранялася будаўніцтва мячэцяў без папярэдняга падліку вернікаў. [22, с.1]

Такім чынам, трэба адзначыць, што палажэнне Праваслаўнай Царквы на беларускіх землях, у дадзены перыяд пачыняе ўмацоўвацца. Да гэтуль на беларускіх землях панавалі каталіцызм і уніяцтва (да 1839 г.), істотныя жа пераўтварэнні пачаліся з 1863 г., што ў немалой ступені звязана з наступствамі паўстання, якое праходзіла на тэрыторыі Беларусі.

Матэрыяльная неўладкаванасць многіх праваслаўных прыходаў і духавенства, а таксама некампетэнтнае ўмяшанне чыноўнікаў у царкоўнае жыццё, з прычыны прамога падпарадкавання царквы дзяржаўнай уладзе, стваралі пэўныя цяжкасці для развіцця праваслаўя. Тым не менш, у разгляданы перыяд пазіцыі канфесіі ў Беларусі прыкметна акрэплі. Гэта можна прасачыць па павялічэнні колькасці праваслаўных культавых забудоў. Так, калі ў пачатку 60-х гадоў у чатырох праваслаўных епархіях (Літоўскай, Мінскай, Магілёўскай, Полацкай) дзейнічалі 2826 цэркваў, то ў пачатку 70-х гадоў - 3039, 80-х - 3211, 90-х гадоў - 3793. Колькасць прыходаў ў 1890 годзе склала 1857. Найбольш інтэнсіўны рост колькасці цэркваў адбываўся на захадзе Беларусі. Напрыклад, у Гродзенскай губерні іх колькасць з 1861 па 1880 ўзрасла амаль на трэць (з 317 да 460 сабораў і цэркваў). У 1914 г., у Беларусі былі 3552 праваслаўныя цэрквы, 470 капліцы. Незначная памяншэнне колькасці праваслаўных забудоў адбылося з прыняццем указа "о веротерпимости.

Палажэнне каталіцкай канфесіі у разглядаемы перыяд наадварот пагоршылася. Палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай канфесіі прывяла да таго, што колькасць каталіцкіх храмаў і прыходаў прыкметна скарацілася. Адначасова з гэтым паменшылася колькасць каталіцкіх святароў. У канцы XIX стагоддзя агульная колькасць касцёлаў і капліц склала 466. Да 1914г у Паўночна-Заходнім краі налічвалася 597 касцёлаў і 8 манастыроў. Такім чынам, колькасць каталіцкіх культавых забудой з канца XIX ст. адметна павялічылась у сувязі с указам "о веротерпимости. Так сама трэба адзначыць, што матэрыяльнае становішча каталіцкай царквы, у адрозненне ад праваслаўнай, заўсёды было дастаткова стабільным.

Што датычыцца другіх кафесій, то колькасць культавых пратэстанцкіх забудоў незначна павялічылася і на пачатак ХХст скалала 30. Колькасць мусульманскіх мячэцяў - 17. Трэба адзначыць, што гэтыя канфесіі значна не ўплывалі на канфесійнае жыццё на беларускіх землях у дадзены перыяд.

4. Становiшча на Беларусi у другой палове XIX - пачатку XX ст. у будаунiцтве розных культавых будынкау

На Беларусі ў другой палове XIX - пачатку XX ст. зяўляецца неймаверная колькасць і разнастайнасць праваслаўных культавых збудаванняў у розных архітэктурных стылях: рэтраспектыўна-рускі, руска-візантыйскі, маскоўска-яраслаўскі, сінадальны стыль, неарускі стыль, стыль мадерн. Катальцкія культавыя забудовы узводзіліся у неараманскім, рэтраспектыўна-гатычны, неагатычным стылях.

Пасля паражэнняў нацыянальна-вызваленчых рухаў 1830-1831 і 1863-1864 гг. перад расійскім урадам паўстала праблема ўмацавання заходніх рубяжоў імперыі. Ахопленая ідэяй русіфікацыі царская адміністрацыя імкнулася як мага шырэй распаўсюдзіць у Паўночна-Заходнім краі прыярытэт праваслаўнай царквы. Найвышэйшы загад 1842 г. [22, с.1] адносна ўчынення праваслаўных цэркваў на заходніх тэрыторыях Расійскай імперыі, у тым ліку і Беларусі, спрыяў, з аднаго боку, умацаванню пазіцый праваслаўя сярод мясцовага насельніцтва, а з другога - умацаванню заходніх межаў імперыі.

Цэнтральная і мясцовыя ўлады робяць загады па абмежаванні ўплыву каталіцкай царквы на Беларусь 3 "падачы царскага ўрада і пры актыўным садзейнічанні апалагета русіфікацыі на Беларусі галоўнага начальніка Паўночна-Заходняга краю генерала М.М. Мураўёва прыкметна пашыраецца і набывае беспрэцэдэнтныя маштабы царкоўнае будаўніцтва. Таму ў народзе найвысачэйша кананізаваныя цэрквы сталі называць "мураўёўкамі. Зацікаўленасць улад у пашырэнні царкоўнага будаўніцтва назіраецца ў звароце Мураўёва да гродзенскага губернатара ад 6 студзеня 1865 г.: "Ва ўсепадданейшай запіске маёй аб мерах да ўчынення Заходняга Краю я хадайнічаў, між іншым, аб водпуску да 500 тыс. рублёў з Дзяржаўнага Казначэйства на аднаўленне і пабудову новых цэркваў у губернях Віленскай і Гродзенскай па таму прыкладу, як адпушчаны падобныя сумы па губерням Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай, што і было зацверджана Дзяржаўным Саветам" [17, с121-124].

Для рэалізацыі праграмы па будауніцтву царквей 29 сакавіка 1864 г. у губернях былі створаны часовыя камітэты па будаўніцтву праваслаўных цэркваў.29 красавіка 1864 г. ствараецца Часовы камітэт па будаўніцтву цэркваў па Гродзенскай губерні, адначасова - Літоўская будаўнічая камісія. Пры губернскіх праўленнях утвараюцца царкоўна-будаўнічыя прысутствы.7 снежня 1867 г. выйшла Палажэнне "Аб парадку ўчынення праваслаўных цэркваў у дзевяці губернях Заходняга краю [22, с.1], на падставе якога камітэты былі перайменаваны ў губернскія царкоўна-будаўнічыя прысутствы Міністэрства ўнутраных спраў.13 чэрвеня 1890 г. па пастанове Дзяржаўнага савета царкоўна-будаўнічыя прысутствы з-пад нагляду міністэрства пераходзяць у падпарадкаванне праваслаўнай кансісторыі. Па палажэнню ў абавязкі губернскіх царкоўна-будаўнічых прысутстваў уваходзіла: агляд і вызначэнне стану цэркваў, састаўленне на іх будаўніцтва праектных матэрыялаў і каштарысаў, збор сведак аб прыходах і аб колькасці ў іх прыхаджан, вылучэнне асігнаванняў на будаўніцтва і рамонт храмаў, нагляд за царкоўна-будаўнічымі работамі і інш.

"Выбух" храмавага будаўніцтва абумоўліваўся, з аднаго боку, рэзкім павелічэннем колькасці праваслаўнага насельніцтва пасля далучэння уніятаў да Рускай праваслаўнай царквы па саборнаму акту ад 25 сакавіка 1839 г., з другога - спыненнем ганенняў і паляпшэннем сацыяльна-матэрыяльнага и прававога становішча вернікаў. Напрыклад, пераход у праваслаўе католікаў в. Моўчадзь і знішчэнне драўлянага касцёла ў 1867 г. паспрыяла будаўніцтву мураванай Петра-Паўлаўскай царквы [17, с125]. Полацкая епархія ў 1888 г. налічвала 305 прыходаў, у тым ліку 12 сабораў і 6 манастыроў. Праваслаўнае царкоўнае будаўніцтва XIX - пачатку XX ст. пераболышыла яго маштабы за ўсе папярэднія эпохі. [17, с126].

Інспірыраванае Мікалаем I будаўніцтва ў "рускім стылі" - матэрыялізаваная ў архітэктуры ідэя афіцыйнай народнасці. Але названы стыль адлюстроўваў не толькі афіцыйна-нацыянальную палітыку, якая ў сваю чаргу зявілася вынікам шырокага грамадскага патрыятычна-духоўнага руху, выкліканага эпахальнымі для дзяржавы падзеямі: перамогай ў Айчыннай вайне 1812 г., паўстаннем дзекабрыстаў, крызісам манархізму і станаўленнем буржуазнага дэмакратызму. Неабходнасць звяртання да родных вытокаў была ўсеагульным перакананнем, абумоўлена агульнаграмадскімі настроямі. У імітацыі старажытнарускай архітэктуры буржуазія, дваранства і сам урад бачылі сродак выхавання нацыянальнай свядомасці славян, што супрацьстаяла ўзмацненню замежнага ўплыву. Менавіта тая абставіна, што архітэктура Старажытнай Русі ішла ў разрэз з еўрапейскім Захадам і таму ўяўлялася выключна нацыянальнай, зявілася вырашальнай у адраджэнні архітэктурнай традыцыі Візантыі.

Царква дала пачатак рускага напрамку ў архітэктуры. Менавіта нацыянальна-рамантычны мастацка-стылявы напрамак, арыентаваны на аднаўленне традыцый і форм старажытнарускага царкоўнага дойлідства, спрадвечна рускай праваслаўнай мінуўшчыны, набывае шырокую рэалізацыю ў шматлікай плыні гістарызму ў архітэктуры Беларусі другой паловы XIX - пачатку XX ст. У гістарычнай старажытнарускай архітэктурнай рэстраспекцыі дойліды, заказчыкі і веруючыя бачылі асновы нацыянальнай культуры, яе глыбінныя вытокі, нарэшце вобраз Расіі, уяўленні аб яе гістарычным лёсе, нацыянальным характары. "Рускі стыль" займаў асабістае месца сярод усёй разнастайнасці гістарызму. У ім вызначылася цяга да нацыянальнай самабытнасці, увасабленнем якой лічылася старажытнарускае дойлідства. Усеагульны зварот да рускага гістарызму адлюстроўваў дух пакланення перад нацыянальнай гісторыяй, героікай мінулага, вялікімі продкамі - абаронцамі Радзімы.

У архітэктуры паслядоўна сцвярджаўся тэзіс, абвешчаны пры Мікалаі I міністрам асветы графам С.С. Уваравым: "Самадзяржаўе, праваслаўе, народнасць. Яшчэ ў 1832 г. ён заклікаў да "стварэння правільнага, з глыбокай павагай і цёплай верай у сапраўды рускія ахоўныя пачаткі праваслаўя, самадзяржаўя, народнасці, якія зяўляюцца апошнім якарам нашага выратавання і надзейнейшым залогам моцы і велічы нашай Бацькаўшчыны [17, с126]. Такім чынам, "рускі стыль" абвяшчаўся інструментам "ахоўнай палітыкі царызму, увасабленнем яе афіцыйнага курса.

Старажытныя храмы разглядаюцца і папулярызуюцца як сімвалы праваслаўя і проціпастаўляюцца каталіцкаму веравызнанню. У адпаведнасці з "Правіламі, якіх належыць трымацца пры будаўніцтве праваслаўных цэркваў і псаломшчыцкіх збудаванняў у Паўночна-Заходнім краі (распрацаваны ў 1865 г.)"праваслаўныя храмы абавязаны служыць векавымі сведкамі вялікай эпохі адраджэння рускай народнасці ў Паўночна-Заходнім краі спрадвеку рускім, які пакутваў так доўга пад цяжарам Лацінска-Польскай прапаганды. А таму пабудова такавых павінна быць ажыццёўлена са зграбнасцю, капітальна і без залішняй паспешнасці" [22, с.1]

Цікавасць да айчыннай старажытнай культуры, яе нацыянальных мастацкіх каштоўнасцей выклікала ў другой палове XIX ст. новыя адносіны да старажытных збудаванняў, якія ўспрымаліся не толькі сведкамі гісторыі, але і мастацкімі помнікамі, што заслугоўваюць аховы і вывучэння. I хаця імкненне гэта на практыцы рэалізавалася марудна, але зяўлялася знамянальным. Жорстка паўстаюць пытанні захавання старажытных архітэктурных рарытэтаў XII ст.: Каложскай царквы ў Гродне і Дабравешчанскай - у Віцебску. Стан гродзенскай Каложы і камянецкай Белай вежы разглядае ў 1896 г. Імператарская археалагічная камісія. У 1904 г. пры Свяцейшым Сінодзе была створана камісія па рэстаўрацыі Каложскай царквы, у склад якой увайшлі член тэхнічна-будаўнічага камітэта гаспадарчага упраўлення пры Сінодзе прафесар архітэктуры А.Н. Памяранцаў (старшыня), член Агульнай прысутнасці таго ж праўлення грамадзянскі інжынер П.I. Дзмітрыеў, прадстаўнік ад Імператарскай археалагічнай камісіі архітэктар-мастак П.П. Пакрышкін, гродзенскі губернскі архітэктар I.К. Плотнікаў [35, с.12]. У 1914 г. архітэктар камісіі П.П. Пакрышкін нават стварае праект рэстаўрацыі царквы (не быў рэалізаваны). У той жа час многія старыя цэрквы (не менш высокай гісторыка-мастацкай каштоўнасці) звычайна зносілі, а на іх месцы ўзводзілі новыя "благолепные" храмы, нягледзячы на рэкамендацыю Імператарскай археалагічнай камісіі пераносіць іх у іншыя месцы.

Многія з рускіх дойлідаў адыгралі вялізную ролю ў збудаванні праваслаўных храмаў на Беларусі - JI.М. Бенуа, В.I. Струеў, I.А. Фамін, У.Ф. Коршыкаў. Для рэалізацыі шырокай будаўнічай праграмы Сінод у 1870-я гг. накіроўвае на Беларусь плеяду архітэктараў на чале з П. Мяркулавым для праектавання і будаўніцтва праваслаўных храмаў і прыстасавання пад іх шэрагу каталіцкіх касцёлаў.

У розных епархіях працавалі такія рускія дойліды, як А. Ладніцкі, Ф. Афанасьеў, У. Срока, А. Нектареўскі і інш. Царкоўнае будаўніцтва было ўскладзена на губернскіх архітэктараў. Мінскі архіерэй Мітрафан у 1909 г. запрашае выхаванца Санкт-Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў В.I. Струева на пасаду епархіяльнага архітэктара. Віцебскі губернскі архітэктар У.Ф. Коршыкаў праектаваў храмы ў Полацку (Крыжаўзвіжанскі сабор, 1902 г.), Лепелі (сабор, 1896г.), цэрквы ў вёсках Бачэйкава і Марцінава (1902-1906 гг.), Нова-Замшаны і Нача (1905 г.), Старое Сяло і Астраўскія (1900 г.), будынак духоўнай семінарыі ў Віцебску (1898 г.). Значную дзейнасць у царкоўным будаўніцтве на Віцебшчыне ажыццявілі архітэктары В.В. Пакроўскі (в. Валынцы), А. Паўлоўскі і П. Вінаградаў (жаночае епархіяль - нае вучылішча ў Полацку). Літоўскі епархіяльны архітэктар Шпакоўскі стварае шэраг праектаў праваслаўных храмаў на Віцебшчыне (в. Ёды, 1912 г.); будаўніцтвам для праваслаўнага ведамства займаўся мінскі губернскі архітэктар М.П. Чахоўскі (Мінская духоўная семінарыя, рэканструкцыя Кацярынінскай царквы ў Мінску); на Гродзеншчыне працаваў епархіяльным архітэктарам Цярноўскі (цэрквы ў вёсках Глоўсевічы, Галоўчыцы і інш.). Культавым будаўніцтвам непасрэдна займаліся губернскія архітэктары Беціні (праект царквы ў г. Гарадок, 1832 г.), Вісконці і інш. Міграцыя стылю падаўжаецца далей Беларусі - у Польшчу. У 1894 г. пецярбургскі прафесар, архітэктар Л.М. Бенуа ўзводзіць у Варшаве кафедральны сабор Аляксандра Неўскага. [17, с.126-127]

Расійская казна аказывала магутную фінансавую падтрымку праваслаўнаму храмабудаўніцтву ў Паўночна-Заходнім краі. Так, урад задаволіў хадайніцтва прыхаджан в. Гутава і святара Ф. Лаўрыновіча на будаўніцтва новага мураванага храма замест струхнелага драўлянага. Дзеля ўзвядзення прыходскай мураванай Пакроўскай царквы ў в. Пачапава ўрад у 1867 г. вылучыў 10700 рублёў. Для прыстасавання пад праваслаўную царкву былога касцёла мальційскага ордэна ў Сталовічах урад вылучыў 9 000 рублёў. Расійская казна вылучае 2158 рублёў для будаўніцтва званіцы да скасаванага касцёла картузіанскага кляштара ў Бярозе з мэтай надання яму выгляда праваслаўнага храма. У 1860 г. царскі ўрад вылучыў грошы на будаўніцтва мураванай царквы Пакрова Прасвятой Багародзіцы ў в. Доўск. Для пераўтварэння рымска-каталіцкага барочнага касцёла ў Заслаўі ў праваслаўны храм казна вылучыла ў 1868 г.2 тыс. рублёў, а ў 1878 г. яшчэ 7 тыс. рублёў. Ініцыятарам адраджэння старажытнай праваслаўнай Крупчыцкай царквы пад Мінскам у 1856 г. зявіўся начальнік Мінскай губерні Ф.Н. Шкларэвіч. Для будаўніцтва Сімяонаўскага сабора на Кобрынскім фарштаце ў Брэсце быў зацверджаны асобны Камітэт пад узначаленнем каменданта Брэст-Літоўскай крэпасці генерал-лейтэнанта Барталамея I з тым, каб работы па ўзвядзенні храма былі выкананы на працягу трохгадовага тэрміну і не выходзілі за памеры "Высачайша асігнаванай сумы. [17, с.127-128]

Каштарыс будаўніцтва царквы часам дасягаў значнай сумы. Напрыклад, тыпавыя мураваныя цэрквы ля вёсак Храпавічы, Усая, Чэрствяты Лепельскага павета па каштарысу абышліся ў межах 20-21 тыс. рублёў кожная - вельмі значная на той час сума. Сродкі на будаўніцтва і ўтрыманне цэркваў паступалі ад царкоўных маёнткаў (з разнастайнымі льготамі), штогодніх дзесяцін і грашовых узносаў з двароў, збораў з храмавых святаў, добраахвотных ахвяраванняў. Аднак пераважна храмы будаваліся за кошт ахвяраванняў прыхаджан. Прыходскія цэрквы сапраўды зяўляліся народнымі бо ў асноўным будаваліся на сродкі прыхаджан па "прыгавору" сялянскага сходу: з кожнага гаспадара - тры рублі, з батрака, салдата і ўдавы - адзін. Сродкі ў 30 тыс. залатых чырвонцаў на будаўніцтва Мікалаеўскага сабора Брэсцкай крэпасці былі сабраны афіцэрамі брэсцкага гарнізона і вайсковым духавенствам. На сродкі 120-га пяхотнага Серпухоўскага палка ў 1910 г. была збудавана Аляксееўская царква на Камароўскай плошчы Мінска. [38, с.23]

Рэалізуючы ідэалагічную палітыку ўрада мясцовыя губернатары прымушаюць памешчыкаў інвесціраваць у будаўніцтва праваслаўных храмаў у сваіх маёнтках. Добраахвотнае садзейнічанне храмабудаванню аказывалі мясцовыя памешчыкі праваслаўнага веравызнання. Сапраўдны стацкі саветнік В.I. Паўлаў на свае сродкі ў маёнтку Чэрніхова ў 1895 г. узводіць новую Параскеўскую царкву з "вельмі прыстойным іканастасам. Будаўніцтва храма звычайна аддавалася з таргоў у падрад купцам. Так, сын купца другой гільдыі Н. Буткоўскі разам з падрадчыкамі Скідзельскім і А. Прэхнерам будуе храмы ў Слонімскім павеце (мястэчкі Косава і Дварэц, вёскі Дабрамысль, Івацэвічы, Мілавіды, Міжэрычы). Падрадчыкамі царкоўнага будаўніцтва таксама часцей ўсяго выступаюць прадстаўнікі пазабеларускіх губерняў. Так, падрад на будаўніцтва Крыжаўзвіжанскай царквы ў Высока-Літоўску выступае мешчанін Навазыбкаўскага павета Чарнігаўскай губерні Г.А. Назараў. Ён жа разам з суайчыннікамі I. Завенакам, В. Хмельнікавым, I. Цітовым бярэ падрад па кантракту 1жніўня 1865 г. на будаўніцтва Ушэс - цеўскай царквы ў в. Вельямовічы.

Прыкметна, што ў царкоўным будаўніцтве Беларусі значная доля належала падрадчыкам-яўрэям. Так, царква ў Мілавідах узводзіцца ў 1860-х гг. у трохгадовы тэрмін падрадчыкамі-яўрэямі Н. Буткоўскім, Ш. Скідзельскім і А. Прэхнерам. Адначасова імі заключаны кантракт на будаўніцтва шасці новых цэркваў Слонімскага павета. [17, с.130]

Непасрэдны ўдзел ва ўсталяванні праваслаўя ў Беларусі прымалі і імператарскія асобы. Для аднаўлення старажытнай праваслаўнай Праабражэнскай царквы ў Заслаўі імператрыца Марыя Аляксееўна ў 1860 г. ахвяравала літургічную утвару; у 1868 г. імператар Аляксандр II для суседняй царквы Маці Божай (былы касцёл Св. Марыі) - абраз св. Аляксандра Неўскага ў сярэбранай аправе. Яны ўсяляк падтрымлівалі дзейнасць у гэтай галіне святароў: "Гасудар Імператар, па ўсепадданейшаму дакладу сінадальнага Обер-Пракурора. усеміласцівейша зрабіў ласку 25 лістапада сышоўшага года на сапрачысленне святара Мікалаеўскай царквы мястэчка Петрыкаў Мазырскага павета Вячаслава Якубовіча за стараннасць, якая выразілася ў схіленні прыхаджан да царкоўны камітэт мае намер аддаць з падрада нейкаму яўрэю, які, па майму меркаванню, не можа разумець абавязкі. ахвяравання больш 30 000 рублёў на будаўніцтва храма ў названым мястэчке, да ордэна св. Ганны 3-й ступені" [17, с.130-131]

Буйнейшыя архітэктурныя манументы другой паловы XIX - пачатку XX ст. ў праваслаўнай царкоўнай архітэктуры Беларусі былі створаны ў руска-візантыйскім напрамаку. Прыхільнікам яго быў рускі архітэктар Д.I. Грым, які пабудаваў у 1865-1879 гг. магутны Мікалаеўскі сабор у Брэсце - архітэктурна-кампазіцыйны цэнтр Брэсцкай крэпасці. У сваім праекце Грым, верагодна, арыентаваўся на храм Каталікон у Стамбуле (XI ст.): прысадзістая трактоўка абёмнай кампазіцыі, трохнефавая базіліка, дахібочкі, нізкі аграмадны сферычны купал сяродкрыжжа на шаснаццацігранным цыліндрычным барабане, шырокія арачныя закамары. Галоўны фасад завершаны магутнай паўкруглай аркай: першы ярус вылучаны арачным уваходным парталам, другі - пяціпралётнай аркадай, над якой быў размешчаны гадзіннік-куранты. [17, с.132]

Адным з буйнейшых храмаў "новавізантыйскай трактоўкі зяўлялася царква ў імя Казанскага абраза Маці Божай у Мінску, якая была ўзведзена пасярод сучаснай плошчы Мяснікова ў 1912-1914 гг. намаганнямі служачых чыгуначнага ведамства.

Элементы візантыйскай і старажытнарускай архітэктуры можна прасачыць у саборы Аляксандра Неўскага ў г. Кобрын (Брэсцкая вобл.). Ён быў збудаваны ў 1868 г. паводле праекта архітэктара I. Калянкевіча. Па архітэктурнай пластыцы помнік даволі стрыманы: прафіляваныя лапаткі, трохвугольныя франтоны, вынасны порцік галоўнага фасада з "барочна" разарваным лучковым франтонам.

У шэрагу буйнейшых архітэктурных манументаў руска-візантыйскага стылявога напрамку стаіць Крыжаўзвіжанскі сабор Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў Полацку. Храм быў закладзены 23 мая 1893 г. праасвяшчэнным Антанінам.3-за недастатковасці першапачаткова вылучаных сродкаў (30 тыс. рублёў, а спатрэбілася ў два разы больш) епархіяльнае начальства дазволіла збор добраавотных ахвяраванняў. [17, с.132-133]

Яшчэ адзін вялізны помнік архітэктуры ў Брэсце ("на мяжы з Царствам Польскім) - Сімяонаўскі кафедральны сабор, размешчаны на былым Кобрынскім фарштаце (перакрыжаванне вуліц К. Маркса і Маскоскай). Жыхары гэтага фарштата - дваране Куроўскі, Бучынскі, Малеўскі і іншыя ў 1840-я гг. хадайнічаюць перад імператарам аб узвядзенні на гэтым месцы царквы. На будаўніцтва была Найвысачэйша асігнавана сума ў 116 057 рублёў (63 842 рублёў дало Духоўнае ведамства). Для ўзвядзення мураванай прыходскай царквы на Кобрынскім фарштаце Брэст-Літоўскай крэпасці па загаду галоўнага начальніка Паўночна-Заходняга краю М.М. Мураўёва ў 1861 г. генерал-адютант У. Назімаў 17 чэрвеня 1861 г. зацвердзіў асобны Камітэт. [39, с.1]

У 1910-я гг. у в. Збляны (Лідскі р-н Гродзенскай вобл.) пабудавана Пакроўская царква, якая змяніла састарэлы папярэдні храм 1671 г. Крыжова-купальны храм на галоўным фасадзе мае трохярусную званіцу з купальным верхам і арачным ярусам-звонам, на алтарным - пяцігранную апсіду. У прасторавай у адным шэрагу з гэтым храмам стаяць Троіцкая царква ў в. Даўгінава (Вілейскі р-н Мінскай вобл.), Антоньеўская ў г. Косава (Івацэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.), Мікалаеўская ў г. Горкі (Магілёўскай вобл.)

Візантыйская архітэктурная рэтраспекцыя ўвасобілася не толькі ў праваслаўным дойлідстве, але закранула і іншае канфесійнае будаўніцтва.3 выкарыстаннем візантыйскай аркатуры, паласатай муроўкі былі пабудаваны сінагогі ў Мінску і Гродне. [37, с.225]

Уражвае маскоўскім цагляным узароччам Мікалаеўская брацкая царква ў Брэсце, пабудаваная ў 1904-1906 гг. на месцы мураванага кафедральнага Мікалаеўскага сабора, у якім у 1596 г. была прынята Брэсцкая царкоўная унія. Праект, верагодна, створаны гродзенскім губернскім архітэктарам I.К. Плотнікавым, быў разгледжаны губернатарам у 1895-1896 гг. (пры гэтым звернута ўвага на не адпаведнасць колькасці ўпрыгожванняў прызначаных каштарысу).

Яскравы помнік маскоўска-яраслаўскага напрамку рэтраспектыўна-рускага стылю - Троіцкая царква, якая размешчана ў цэнтры в. Цялуша. Пабудавана ў канцы XIX ст. з чырвонай цэглы.

Недалёка ад в. Пяцеўшчына (Мінскі р-н) у 1878 г. пабудавана з дрэва на ўрадавыя сродкі і ахвяраванні прыхаджан (8556 рублёў) на месцы папярэдняга храма, упамянутага ў 1773 г., Спаса-Праабражэнская царква. Вядома па фотаздымку Я. Балзункевіча пачатку XX ст. Твор драўлянага дойлідства рэтраспектыўна-рускага стылю з рысамі ўрачыста-прыбранага маскоўскага дойлідства XVII ст. [39, с.1]

Прыхільнасць да "рускага стылю" з яго цыбулепадобнымі купаламі і макаўкамі-свечкамі, спічастымі шатрамі званіц "малінавага звону, закамарамі, дэкаратыўнай узорыстасцю была прадвызначана і афіцыйным на той час агульнарасійскім Будаўнічым статутам. Свяшчэнны Сінод і Міністэрства ўнутраных спраў, рэгламентуючы гэту галіну будаўніцтва, распрацоўваюць комплексную праграму масавага царкоўнага будаўніцтва, зацвярджаюць серыю тыпавых ("узорных, "нармальных) праектаў, згодна з якімі і належыла ўзводзіць храмы. Таму гэты кананізаваны напрамак рэтраспектыўна-рускага стылю магчыма адасобіць ад адвольнай архітэктурнай творчасці і вызначыць як "сінадальны. [17, с.154-155]

Губернскія царкоўна-будаўнічыя прысутствы атрымліваюць дэталёвыя чарцяжы да нармальных праектаў мураваных і драўляных цэркваў. Міністр унутраных спраў у 1858 г. накіроўвае ў губернскія праўленні Паўночна-Заходняга краю загады сродкамі адкрытай фігурнай цаглянай муроўкі тыпу ў розных паселішчах Праект выбіралі мясцовыя прыхаджане адпаведна сваім пажаданням і "ў тым учыненні і благалепіі, у якіх ім быць.

Загадамі "Аб учыненні праваслаўных цэркваў у казённых маёнтках і "Аб нармальных праектах і каштарысах на пабудову праваслаўных цэркваў. Пры гэтым забараняецца нават індывідуальнае царкоўнае будаўніцтва ў панскіх маёнтках. Але многія памешчыкі Паўночна-Заходняга краю ўсё ж імкнуліся ствараць больш рэпрэзентатыўныя і мастацка ўражальныя храмы, адметныя ад сінадальнах. Забараняецца і землямерам займацца праектаваннем вясковых храмаў - усё даручаецца толькі тэхнічным чыноўнікам губернскіх будаўнічых камісій". з тым, каб пры будаўніцтве драўляных вясковых цэркваў прыймальны былі ў кіраўніцтва будаўнікамі нармальныя чарцяжы на гэтую рэч выдадзеныя як па Галоўным ўпраўленні, так і па Міністэрстве Дзяржаўных маёмасцей" [23, с.1].

Але разнастайнасць тыпавых праектаў выключала іх паўтор у горадзе ці навакольных вёсках, нават рэкамендавалася пазбягаць "аднастайнасці і паўтарэння аднаго і таго ж прыстойна і неабходна. "Інструкцыя аб учыненні праваслаўных цэркваў у казенных маёнтках заходніх губерняў таксама давала магчымасць шырокага выбару праекта царквы на погляд мясцовага духавенства і прыхода. Адначасова на падставе Будаўнічага статута забаранялася "бліз праваслаўных цэркваў будаваць іншаверныя храмы., яны павінны быць ад царквы не бліжэй як на 100 сажэняў. . Стваральнікі шматлікіх "сінадальных" цэркваў былі абмежаваны ў сваіх творчых пошуках толькі Найвысачэйша зацверджанымі канонамі. Але гэта тычылася толькі кампазіцыйна-планіровачнай арганізацыі, калі трэба было захоўваць плошчу памяшканняў, суаднесеную з колькасцю прыхаджан. Затое ў вырашэнні знешняй архітэктуры жорсткіх цыркуляраў не існавала, акрамя адпаведнасці "старажытнаму візантыйскаму дойлідству. Таму аднолькавых храмаў (за рэдкім выключэннем) не сустракалася, у кожным з іх была нейкая асаблівасць, адметная форма ці дэталь. Да таго ж трэба дадаць, што гэтыя архітэктурныя манументы ствараліся ў асобным і непаўторным прыродна-края-відавым асяроддзі, што таксама надавала ім выключную адметнасць і арыгінальнасць. [17, с.155]

Пасля агляду стану цэркваў Мінскай губерні ў 1863 г. падпалкоўнікам Генеральнага штаба архітэктарам Зяленскім былі зацверджаны праекты на перабудову каля 100 храмаў.3 мэтай праектавання і будаўніцтва праваслаўных храмаў і прыстасавання пад іх касцёлаў у 1870-я гг. у Паўночна-Заходні край Свяшчэнным Сінодам была накіравана каманда дойлідаў пад узначальваннем П. Мяркулава. "Правілы, якіх належыць трымацца пры будаўніцтве праваслаўных цэркваў і псаломшчыцкіх збудаванняў у Паўночна-Заходнім краі [22, с.1] былі прыняты ў 1865 г. Яны прадвызначалі адносную аднароднасць і стылявое адзінства храмаў, якія ўзводзілі на той час на Беларусі. Для распаўсюджвання менавіта сінадальна зацверджанай царкоўна-будаўнічай праграмы на Беларусі ўрад раіў "прыцягваць масцеравыя арцелі з унутраных губерняў, бо прабыванне падобных арцеляў сярод праваслаўнага насельніцтва тутэйшага краю немінуча пасее трывалае насенне чыста рускага жыцця і азнаёміць бліжэй тутэйшы народ з Расіяй. Акрамя таго, "Правілы. прадпісвалі духавенству і міравым пасрэднікам "прывучаць сялян і ўласнікаў клапаціцца аб прыгажосці сваіх прыходскіх цэркваў і клапаціцца аб іх патрэбах, якімі яны не маглі пасабляць у цяжкія часы польскага іга і якім яны цяпер лёгка могуць удзяляць пасільную лепту, ва ўспамін свайго вызвалення і ва ўдзячнасць за шчодрыя міласці, выказаныя сялянскаму насельніцтву нашым Вялікім Гасударам" [22, с.1].

Усё гэта тлумачыцца імкненнем знайсці арыгінальныя нацыянальныя вытокі архітэктуры ў той мешаніне стыляў, якая ахапіла Еўропу і Расію. На практыцы часам гэта вылілася ў надуманую, павярхоўную стылізацыю і эклектыку, штучнае абяднанне элементаў візантыйскай, кіеўскай, уладзімірскай архітэктуры. Безумоўна, у параўнанні з сапраўднай старажытнарускай архітэктурай творы стылізатараў адрозніваліся манатоннасцю і педантычнасцю кампазіцыйных вырашэнняў, залішняй сухасцю і дробнасцю ў абмалёўцы дэталяў, а таксама прыўнясеннем неўласцівых стылю рыс класіцызму.

Найбольш манументальным і рэпрэзентатыўным сярод узорных пра - ектаў цэркваў зяўляўся тып чатырохчасткавага пяцікупальнага храма, які складаўся з шатровай званіцы над прытворам, трапезнай, кубападобнага абёму малітоўнай залы і апсіды з рызніцамі. Часам абёмна-прасторавую шматпланавасць узбагачаюць бакавымі прыдзеламі. Гэты тып будынкаў вызначаўся прасторавай развітасцю, маляўніча-стракатым сілуэтам, пашыраным наборам дэкаратыўных элементаў. [17, с.156-157]

Менавіта гэты тып узорных праектаў распрацоўваюць і ўдасканальваюць буйнейшыя дойліды імперыі. Так, праект Крыжаўзвіжанскай царквы ў м. Высока-Літоўск быў складзены адразу пасля польска-сепаратысцкага паўстання паборнікам праваслаўнага архітэктурнага канона акадэмікам В.I. Чагіным і зацверджаны генералам ад інфантэрыі М.М. Мураўёвым 23 жніўня 1864 г. (будаўніцтва скончана ў 1869 г.). У аснове прасторавай кампазіцыі - кубападобны цэнтрычны абём, Шатровы дах якога ўвенчаны партатыўным пяцікупаллем. Да храма па баках далучаюцца больш нізкія прамавугольныя прыдзелы пад двухсхільнымі дахамі, з франтальнага боку - такі ж прытвор, завершаны шатровай званіцай, з тыльнага боку - паўкруглая апсіда. Плоскасныя фасады раскрапаваны лапаткамі, аркатурай, прафіляванымі карнізамі, расчлянёны арачнымі вокнамі ў ліштвах. Праектаванне храмаў гэтага тыпу ўскладаецца на буйных губернскіх архітэктараў. Па аналагічнай кампазіцыйнай схеме гродзенскі губернскі архітэктар І. Дярноўскі ў 1914 г. стварае праект царквы для в. Дзераўная (Слонімскі р-н Гродзенскай вобл.) [17, с.157].

Міністр унутраных спраў генерал-адютант Цімашэў 30 верасня 1870 г. сцвярджае праект храма для в. Моўчадзь (Баранавіцкі р-н Брэсцкай вобл.), распрацаваны архітэктарам Ціхвінскім. К 1873 г. на месцы драўлянага касцёла ўзведзена Петра-Паўлаўская царква. Будаўніцтва новай царквы звязана са значным павелічэннем колькасці прыходаў у сувязі з пераходам католікаў у праваслаўе і таму, што пажарам у 1852 г. быў знішчаны драўляны храм. Зямельны ўчастак і будаўнічыя матэрыялы ахвяравалі навакольныя памешчыкі. Арыгінальнасць кананічна вырашанага храма заключаецца ў адасобленасці шатровай званіцы і трапезнай, накрытай асабістым вальмавым дахам. Асноўны кубападобны абём пад чатырохсхільным дахам увенчаны пяцікупаллем, яго карніз вырашаны падугай з дзвюма цягамі-выкружкамі. Прытвор і бакавыя прыдзелы праектавалася аформіць двухграннымі шчытамі, але былі выкарыстаны больш стыльныя кілепадобныя франтоны. [39, с.1]

Будаўніцтва нават тыпавога вясковага храма было звязана з шэрагам цяжкасцяў як арганізацыйнага, так і практычнага характару, аб чым сведчыць гісторыя стварэння Петра-Паўлаўскай царквы ў в. Вензавец (Дзятлаўскі р-н Гродзенскай вобл.). Драўляны вясковы храм, збудаваны яшчэ ў 1755 г. у стылі барока і традыцыях народнага драўлянага дойлідства, па сваёй струхнеласці ўжо ў 1845 г. не падлягаў рамонту.

Тыпавы праект чатырохчасткавага храма лёг у аснову царквы Прападобнай Марыі Егіпецкай у г. Biлейка (Мінская вобл.) (1865 г.). У цэнтры в. Галавачы (Гродзенскі р-н) размешчана Крыжаўзвіжанская царква, пабудаваная ў другой палове XIX ст. пасля разбурэння старой драўлянай царквы ў суседняй в. Верцялішкі. У 1865-1870 гг. у в. Сялец (Бярозаўскі р-н Брэсцкай вобл.) пабудавана Успенская царква - помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рускага стылю. [17, с.167]

У 1864 г. Брэсцкі епіскап Ігнацій (улічваючы вялікую колькасць праваслаўных вернікаў - 931) хадайнічае аб будаўніцтве ў Гершонскім прыходзе мураванага храма ў імя Раства Багародзіцы. Ён павінен знаходзіцца побач з Валынскім паштовым трактам, непадалёку ад Валынскага фарштата Брэст-Літоўскай крэпасці. Обер-пракурор Свяшчэннага Сінода вылучыў на пабудову крэдыт у 6 тысяч рублёў на 20 год са сродкаў духавенства Заходняга краю. Падрадчыкамі будаўніцтва былі мяшчане Чарнігаўскай губерні I. Сяргееў і Г. Назараў, якія па кантракту здзейснілі будаўніцтва за 1866-1869 гг. Праект складзены брэсцкімі гарадскімі архітэктарамі М. Барташэўскім, К. Гросманам і гродзенскім губернскім архітэктарам Міхайлоўскім. За аснову быў узяты тыпавы праект № 1 царквы на 200 чалавек. На стварэнне іканастаса Назараву пазычыў 500 рублёў серабром брэсцкі мешчанін Могік Айзендерг. Храм асвячоны 24 ліпеня 1887 г. [17, с.168]

Першы драўляны храм у в. Благавічы (Чавускі р-н Магілёўскай вобл.) пабудаваны ў 1797 г. У другой палове XIX ст. яго змяніла існуючая мураваная царква рэтраспектыў - на-рускага стылю.

Манументальныя мураваныя храмы будавалі ў асноўным у буйных гарадах. Аднак значнай галіной царкоўнай архітэктуры, якая нават пераважала ў багатай лесам Беларусі, зяўлялася драўлянае дойлідства. У Мінскай духоўнай кансісторыі ў 1864 г. налічвалася 45 мураваных і 399 драўляных цэркваў. Святы Сінод і Міністэрства ўнутраных спраў, разумеючы прыхільнасць беларускага насельніцтва да драўлянага архітэктурнага асяроддзя, спецыяльным цыркулярам прапанавалі "для задавальнення патрэбам праваслаўных прыхаджан будаваць невялікія, але прыстойныя святыне царкоўныя будынкі, дзе магчыма было б са зручнасцю адпраўляць Набажэнства і прапаведаваць слова Божае, і што адпаведна быту і ўяўленням прыхаджан у пабудове належыць адхіляць усялякія празмерныя аздабленні, а канструкцыю тых да таго спрасціць, каб як першапачатковае будаванне, так і наступныя папраўкі маглі быць выпраўлены мясцовымі майстрамі і самімі сялянамі Спалучэннем рыс рэтраспектыўна-рускага і класіцыстычнага стыляў вызначаецца архітэктура драўлянай Раства Багародзіцкай царквы ў в. Глыбоцкае (Гомельскі р-н), узведзенай у 1881 г. [17, с.169]

Працэс скасавання каталіцкіх храмаў і прыстанкаў узмацніўся пасля падаўлення паўстання 1863г. з мэтай "палітычнага супакаення Краю. У той жа час адбываецца перабудова шматлікіх касцёлаў пад праваслаўныя цэрквы з наданнем іх архітэктуры рыс рэтраспектыўна-рускага стылю. Царская палітыка ў адносінах да касцёлаў не ставіла сваёй мэтай іх глабальнае знішчэнне, а меркавала далейшае выкарыстоўванне ў новым сакральным напрамку.26 кастрычніка 1866 г. выходзіць пастанова: "Па выпадку зачынення ў Кобрынскім павеце рымскакаталіцкіх касцёлаў Крупчыцкага, Збірагоўскага, Гарадзецкага і Брашэвіцкага, г. Губернатар, згодна хадайніцтву Прэасвяшчэнага Ігнація, уваходзіў прадстаўленнем да галоўнага начальніка Краю аб пераўтварэнні гэтых касцёлаў у праваслаўныя цэрквы. На правядзенне такавога меркавання ў выкананне г. Генерал-Адютантам Фон Кауфманам выказана згода" [22, с.1].

У 1866 г. цывільнаму інжынеру Кржыжаноўскаму гродзенскім губернатарам даецца загад на складанне праекта па перабудове касцёла 7 снежня картэзіянцаў у Бярозе ў праваслаўную царкву, які ў 1871 г. ажыццяўляе прыватны гродзенскі архітэктар I.М. Фардон. Пад кіраўніцтвам гродзенскага губернскага архітэктара Нябольсіна ў 1880 г. быў рэканструяваны ў праваслаўную царкву бернардзінскі касцёл у Слоніме. У 1862 г. пад праваслаўную царкву перабудоўваецца "пустопорожний" Бухавіцкі дамініканскі касцёл, зачынены ў 1830 г. [17, с.170]

Перабудова касцёлаў, як правіла, абмяжоўвалася зменай сакральных сімвалаў і атрыбутыкі. Інжынер Кадрунцаў у рапарце аб перабудове Брашэвіцкага касцёла пад праваслаўную царкву дакладваў: "Знахожу магчымым пераўтварэнне яго у праваслаўную царкву, абмяжоўваючыся ўнутраным учыненнем і зменай формы крыжа на главе.

Акадэміку архітэктуры В.I. Чагіну ў 1889 г. даручаецца рэканструкцыя сярэдневяковага гатычнага касцёла ("Фара Вітаўта) у Гродне пад праваслаўны кафедральны Сафійскі сабор.

Езуіцкі касцёл у в. Крывошын (Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл.) паўстаў у 1740 г., а ў 1864-1866 гг. быў перароблены ў праваслаўную Пакроўскую царкву.

У 1862 г. у в. Раўбічы (Мінскі р-н) асвячоны новапабудаваны ў рэтраспектыўна-гатычным стылі касцёл, які ў 1866 г. пераасвячоны ў прыходскую Успенскую царкву. Каб надаць храму праваслаўны характар, інжынерам Трашчынскім быў распрацаваны праект яго рэканструкцыі. [17, с. 198]

Прыкметна, што на Беларусі дзейнічала яўрэйская іканастасная арцель пад кіраўніцтвам "маючага патэнт аб навуках" варшаўскага мешчаніна Абрама Прэхнера (пражываў у Слоніме). Так, толькі для цэркваў Ваўкавыскага павета ім па кантракту 1868 г. было выканана восем іканастасаў. [17, с. 199]

К канцу XIX ст. дзве састаўныя часткі адыёзнай трыяды - "праваслаўе і "самадзяржаўе, адыходзяць на другі план, застаецца "народнасць. Будынкі ў рэтраспектыўна-рускім стылі ўспрымаюцца як анахранізмы і без асаблівага энтузіязму. Таму ў гэты перыяд многія дойліды лічылі бесперспектыўным жангліраванне аднымі і тымі ж макаўкамі, шатрамі, закамарамі, какошнікамі, ізразцолючаючы і тэрыторыю Беларусі.

Выдатным мастацкім творам авангарднай архітэктурнай плыні зяўляецца Усесвяцкая царква ў в. Пірэвічы, пабудаваная ў 1902 г. з чыр - вонай цэглы "ў маскоўскім стылі" (па выказванню сучаснікаў) на сродкі памешчыка Раговіча. [17, с. 202]

Агульны курс урадавай палітыкі ў дачыненні да касцела - паслабленне яго польскасці і апазыцыйнасьці ўлады захоўваюцца на працягу ўсяго перыяду. Аднак шляхі і метады яго рэалізацыі змяняліся ў залежнасці ад таго, якія сілы, кансервативные альбо ліберальныя, вызначалі і ажыццяўлялі гэтую палітыку. Таму для яе было характэрна ваганне - чаргаванне мер рэпрэсіўнага характару і жорсткага адміністрацыйнага ціску і некаторых паслабленняў для канфесіі.

У сярэдзіне 1860-х гадоў у дачыненні да каталіцызму ў захадных губернях дамінавалі рэпрэсіўныя меры (закрыццё костелов і манастыроў, скасаванне каталіцкіх брацтваў, пераклад вернікаў у праваслаўе і інш), што нярэдка прыводзіла да хваляванняў сярод сялян-каталікоў. Аднак з канца 60-х гадоў мясцовая адміністрацыя палічыла магчымым змякчыць сваю палітыку, што павінна было спрыяльна адбіцца на супрацоўніцтве апалячанай і каталіцкай частцы мясцовага дваранства з уладай.

Закрыццё касцёлаў і капліц адбывалася з большай "осмотрительностью, каб не закрануць рэлігійных пачуццяў і пазбегнуць упрека "у наўмысным прыніжэньні каталіцызму. [34, с.150]

Канец 70-х - 80-я гады XIX стагоддзя былі адзначаны далейшай ліберализацией палітыкі ў дачыненні да касцёла. Так, пры генерал-губернаторе Альбединском было адкрыта зноў некалькі касцёлаў у мясцовасцях з перавагай каталіцкага насельніцтва, дазволены хросныя хады па-за касцёлаў, рамонт касцёлаў без папярэднягачых рашэння грамадзянскай улады. У мясцовым друку прэкрацілась крытыка каталікоў.

У сярэдзіне 80-х - 90-я гады XIX стагоддзя ўлады зноў пачалі агранічваць дзейнасць канфесіі. Загадвалася даваць разрашэння на будаўніцтва касцёлаў толькі пасля збору сродкаў з вернікаў, абмяжоўваліся паездкі ксяндзоў у Польшчу і г. д. празыходзіла закрыццё храмаў - за перыяд 1880 - 1893 гадоў, па падрахунках А. Смоленчука, былі скасаваныя 11 касцёлаў. Аднак неэфектыўнасць гэтых мер была відавочная, што прызнавалі і самі высокапастаўленыя чыноўнікі. [34, с.152]

Нягледзячы на варожае стаўленне да каталіцкай царквы з боку урада, касцёлы і другія культавыя каталіцкія пабудовы узводзіліся на беларускіх землях у др. палове XIX - пачатку ХХ ст.

Станаўленне неараманскага стылю на мяжы ХІХ-ХХ стст., якое адбывалася ў рэчышчы мастацтва мадэрна і пераважна ў касцельным будаўніцтве, - вынік зацікаўленасці грамадства і дойлідаў доўгі час ў геаметрычна арнаментаваных ліштвах.

Найбольш выразным творам манументальнай архітэктуры неараманскага стылю зяўляецца Зэльвенскі касцёл (арх. I.П. Дзяконьскі, 1908-1910 гг.)

Міхайлаўскі касцёл у в. Белагруда (Лідскі р-н Гродзенскай вобл.) пабудаваны ў 1900-1907 гг. на беразе р. Дзітва, на месцы папярэдняга драўлянага храма. Касцёл св. Сымона і Тадэвуша пабудаваны ў цэнтры в. Лаздуны (Іўеўскі р-н Гродзенскай вобл.) у 1904-1910 гг. з цэглы і бутавага каменя на месцы папярэдняга драўлянага храма. Касцёл св. Варвары ў Віцебску першапачаткова быў пабудаваны ў 1785 г. на каталіцкіх могілках каля гасцінца Віцебск-Гарадок (Гарадоцкая шаша). У 1884-1885 гг. інжынер - архітэктар В. Піятроўскі на яго месцы ўзвёў новы цагляны будынак у неараманскім стылі. [17, с.225]

Буйнейшым творам архітэктуры неараманскага стылю зяўляецца касцёл св. Сымона і Алены ў Мінску (у свецкім ужытку - "Чырвоны" касцёл). На пачатку XX ст., пасля шматгадовай забароны каталіцкага будаўніцтва горад востра адчуваў недахоп у касцёлах.3 хадайніцтвам аб дазволе ўзвесці ў горадзе храм неаднаразова, але беспаспяхова звярталіся да расійскіх улад мінскія каталікі. Памешчык са Случчыны, слуцкі павятовы суддзя, вядомы землеўладальнік і "абывацель краю, былы пасол "Рады паньствовай, шматгадовы старшыня Мінскага сельскагаспадарчага таварыства Эдвард Вайніловіч разам са сваёй жонкай Алімпіяй вызваўся ўзвесці касцёл за прыватны кошт у памяць аб сваіх заўчасна памерлых ад цяжкай хваробы дзецях Сымону (1885-1897) і Алене (1884-1903). Да міністра ўнутраных спраў князя Святаполка-Мірскага была выслана дэпутацыя для атрымання дазволу на будаўніцтва, які і быў атрыманы 9 сакавіка 1905 г. Сямя Вайніловічаў дала на будаўніцтва храма 300 тысяч рублёў. Горад вылучыў пад касцёл плац, а створаны будаўнічы камітэт дакупіў да яго суседнія ўладанні. [17, с.227]

У забудове цэнтральнай плошчы г. Вілейка (Мінская вобл.) дамінуе манументальны гмах Крыжаўзвіжанскага касцёла, пабудаванага ў 1906 - 1913 гг. Сярод забудовы в. Слабодка Браслаўскага раёна Віцебскай вобласці (былая Заверж) дамінуе магутны гмах касцёла Сэрца Ісуса, узведзенага ў 1901-1906 гг. з цэглы.

У рэтраспектыўнай полістылявой архітэктуры Беларусі другой паловы XIX - пачатку XX ст. асабліва пашырыўся напрамак, заснаваны на паслядоўнай арыентацыі на асновы формаўтварэння сярэдневяковай готыкі. Яшчэ на мяжы XVIII - XIX стст. усю Еўропу, а разам з ёй і Беларусь, літаральна апанавала спачатку цікавасць, а ў канцы XIX ст. - і бязмежная прыхільнасць да сярэдневяковай готыкі, захапленне яе храмавымі і замкавымі шэдэўрамі. На працягу XIX - пачатку XX ст. у адпаведнасці з пераацэнкай мастацкіх густаў і эстэтычных поглядаў успрыманне сярэдневяковай готыкі было неадназначным. [17, с.239]

Пасля царскіх талерантных указаў 1896, 1901 гг. і 17 красавіка 1905 г. і абвешчанай верацярпімасці пад лозунгам "свабода сумлення на Беларусі набывае шырокае распаўсюджванне касцельнае будаўніцтва. Афіцыйна выдаецца "дазвол на будаўніцтва і аднаўленне малітоўных будынкаў і храмаў усялякіх веравызнанняў" [23, с.1]. Генерал-адютант Троіцкі ў сакавіку 1901 г. "сакрэтна, цыркулярна дакладвае гродзенскаму губернатару: "3 часу васпаследавання Высачайшага павялення, зноў пакінуўшага рымска-каталіцкім Епіскапам права дазваляць рамонт і будаўніцтва новых парафіяльных касцёлаў, замест струхнелых, у Паўночна-Заходнім краі ідзе ўзмоцненая пабудова новых на месцы старых, перабудова і рамонт парафіяльных касцёлаў. За 1834-1910 гг. толькі ў Віленскай дыяцэзіі ўзведзена 118 новых каталіцкіх храмаў (99 мураваных і 19 драўляных), прычым пераважная іх болынасць узнікае на мяжы ХІХ-ХХ стст. (у перыяд 1905-1910 гг. пабудавана 44 новых касцёла і 21 будуецца). [17, с.247-248]

Для каталіцкай царквы, якая на працягу XIX ст. падвяргалася значнаму ціску з боку расійскай улады, готыка была ўвасабленнем не толькі вытокаў каталіцызму, настальгічнай памяццю найвышэйшага ўздыму і трыумфу ў далёкім сярэднявеччы, але актыўным і дзейсным сродкам прыцягнення ў яе ўлонне парафіян для аднаўлення страчаных у XIX ст. рэлігійна-ідэйных пазіцый. Як праваслаўная царква ў формах старажытнарускага дойлідства, так і каталіцызм у гатычнай архітэктуры знайшоў уражальную эстэтычную выразнасць, якая павінна была садзейнічаць абуджэнню не толькі рэлігійнага, але і эстэтычнага пачуцця і тым самым узмацніць уплыў веры [17, с.251].

Важна адзначыць: калі праваслаўнае культавае будаўніцтва стымулявалася дзяржаўнай казной, дык каталіцкае насельніцтва ажыццяўляла касцельнае будаўніцтва на добраахвотныя ахвяраванні вернікаў і шэрагу мецэнатаў. Гродзенскаму губернатару дакладвалі: "Выдаткі на гэта амаль выключна прыпадаюць на прыхаджан сялянскага саслоўя, якія аблагаюць сябе зборамі па прыгаворах, на гэтую рэч складаемым." [17, с.253].

У цэнтры в. Гожа (Гродзенскі р-н) размешчаны невялікі Петра-Паўлаўскі касцёл, будаўніцтва якога было пачата ў 1862 г. з бутавага каменя. Дазвол на заканчэнне будаўніцтва Гродзенскае губернскае праўленне дало ў 1865 г.

Касцёл у г. Чэрыкаў (Магілёўская вобл.) быў узведзены ў стылі рэтраспектыўнай готыкі ў 1856 г. з цэглы на месцы папярэдняга драўлянага храма 1792 г.

Трэба адзначыць, што пачатак XX ст. - час узвядзення буйнейшых "гатычных сабораў у Беларусі. [17, с.255].

У 19 стагоддзі на Белаpуси дзейнічала 17 мячэцяў (Мінск, Hавагpудок, Гpодно, Слонім, Міp, Клецк, Іўе і дp.), Дзе служылі татаpские мулы, падпарадкоўваліся Кpымскай (Тавpычэскай) муфту. Клецк, павет Нясвіжскі - мячэць пабудавана ў 1881 г., прыход заснаваны ў 1886 годзе. Участак пад будаўніцтва мячэці ахвяраваны Якубам Якубоўскі ў 1880 г. Будаўнічыя матэрыялы для будаўніцтва падарылі князі Радзівілы. Мячэць рамантавалася ў 1911. Муравшчина (Іўе) - да пабудовы тут мячэці, татары маліліся ў рыгах (гумнах). Мячэць пабудаваная ў 1884 г. з ахвяраванняў Эльвіры Аўгустаўны Замойскай, уладальніцы горада Іўе. Відзы, павет Браслаўскі - прыход заснаваны з 1819, мячэць пабудаваная ў 1860-1865 гг. на землях, якія адышлі да горада. Мячэць у Навагрудку ўзведзена ў 1855 г. [37, с.63].

У архітэктуры сінагог Беларусі др. паловы XIX - пачатку XX стагоддзя перавага аддавалася інтэрпрэтацыі формаў візантыйска-царкоўнай архітэктуры. Прыкладам можа служыць з'яўленне ў XIX стагоддзі каменнай сінагогі на Нова-Маскоўскай вуліцы Мінска.

Азначаны стыль ўвасаблены ў вядомай харальнай сінагоге Мінска. Будынак быў узведзены ў 1901-1906 гадах. У гэты час з амаль 100000 насельніцтва горада юдэі складалі 43%. У Мінску налічвалі 49 сінагог і малітоўных юдэйскіх дамоў, каля трыццаці дабрачынных і навучальных юдэйскіх устаноў.

У пачатку XX стагоддзя ўзводзіцца каменная сінагога ў Гродне (Галоўная сінагога). Як будынак яна ўключыла ў сябе рэшткі "бажніцы" пачатку XVII стагоддзя, якая моцна пацярпела падчас пажараў 1885 і 1900 гадоў.

У канцы XIX стагоддзя ў Гродне налічвалася 30 сінагог, а юдэйскае насельніцтва горада ў 1906 годзе складала звыш 25 тысяч чалавек - больш за палову ўсіх жыхароў горада. У 1911 годзе ў Магілёве налічвалася 38 сінагог і малітоўных дамоў. [40, с.1].

Другая палова ХІХ - пачатак ХХ стст. у Беларусі гэта перыяд найбольш вострай барацьбы праваслаўя з каталіцтвам. Трэба адзначыць, што большасць культавых забудоў ўзводзілася на Беларусі прадстаўнікамі праваслаўнай канфесіі.3 60-х гадоў ХІХ ст. пачынаецца "выбух" культавага праваслаўнага будаўніцтва. Але нягледзячы на вялікія фінансавыя сродкі, якія выдзяляў расійскі ўрад на будаўніцтва праваслаўных храмаў на Беларусі, гэтая справа тармазілася з-за няспрытнасці чыноўнікаў і падпарадканння церкві цывільнай уладзе. У дадзены перыяд узводзіцца шмат архітектурных шэдеўраў праваслаўнага дойлідства. Але так сама прысутнічала тэнденцыя будаўніцтва "тыпавых" храмаў, згодна тыпавых праектаў церкваў.

Нягледзячы на варожае стаўленне з боку царскага урада да каталіцтва, скасаванне храмаў і памяншэнне іх колькасці, культавыя забудовы каталікоў прадалжалі ўзводзіцца на беларускіх землях у гэты час. У каталіцкім дойлідстве росквіт неагатычнага і неараманскага стыляў. У адрознне ад праваслаўя грошы на будаўніцтва храмаў збіралі самі вернікі. Росквіт будаўніцтва касцёлаў прыходзіцца на пачатак ХХст. Акрамя каталіцкіх і праваслаўных храмаў на беларускіх землях узводзіліся мячэці і сінагогі.

Заключэнне

У другой палове XIX - пачатку XX ст. у на Беларусі існавалі наступныя канфесіі: хрысціянскія (праваслаўе, каталіцызм, пратэстантызм), нехрысціянскія (іудаізм, мусульманства). Пазіцыі праваслаўнай царквы ў беларускіх губернях у гэты перыяд значна замацаваліся. Павялічыліся зацікаўленасць і матэрыяльная падтрымка з боку ўрада, які глядзеў на праваслаўную царкву як на сваю надзейную апору. У гэты перыяд адноўлена дзейнасць праваслаўных братэрстваў. Канфесіянальная палітыка царызму ў другой палове XIX ст. адносна беларускіх зямель садзейнічала таму, што колькасць праваслаўных вернікаў тут значна ўзрасла. Прыкметны ўплыў на рэлігійнае жыццё ў Беларусі аказала паўстанне 1863. Канфесійная палітыка, становішча канфесій, іх узаемаадносіны ў наступны перыяд наўпрост залежалі ад гэтай падзеі.

За некалькі гадоў пасля падаўлення паўстання ў цэлым па Расійскай імперыі праваслаўнымі сталі болын за 80 тыс. каталікоў. Большая частка гэтых пераходаў прыходзілася на Літоўскую (Віленская, Гродзенская і Ковенская губерні) і Мінскую епархіі - адпаведна 30 і 37 тыс. чал. Часам пераходзілі цэлымі семямі або нават прыходамі. Многія пераходзілі ў праваслаўе пад прымусам, у выніку шантажу і падману.

У другой палове XIX стагоддзя канфесійная палітыка царскіх уладаў у Паўночна-заходніх губернях, накіраваная на падтрымку дзяржаўнай царквы, мела на мэты, вельмі далёка адстаялі ад інтарэсаў праваслаўя. Яе адпраўной кропкай было выкараненне польскага элемента і ўплыву каталіцызму. Лічачы праваслаўнае духавенства найважнейшым інструментам русіфікацыі краю, урад імкнулася падняць аўтарытэт і грамадскую значнасць духавенства краю. Сама канфесійная палітыка дзяржавы насіла відавочна выяўлены рэакцыйны характар. Асобныя яе элементы прынеслі рускай праваслаўнай царквы хутчэй за шкоду, чым карысць.

Працэсу русіфікацыі спрыялі цэнтралізацыя кіравання, уніфікацыя заканадаўства, адміністрацыйна-тэрытарыяльнага дзялення і іншых сфер сацыяльна-эканамічнай, палітычнай і культурнага жыцця. Яна прадугледжвала распаўсюджванне рускай мовы як дзяржаўнай з улікам мясцовых моўных асаблівасцяў. Рускі этнас у Беларусі быў прадстаўлены настаўнікамі, чыноўнікамі, вайскоўцамі. Русіфікатарскай палітыкі заахвочвала насаджэнне рускага землеўладання і выступала як сродак барацьбы супраць паланізацыі і польскага ўплыву наогул. У той жа час русіфікацыя перашкаджала развіццю фарміравання беларускага самасвядомасці. Галоўнае месца ў правядзенні русіфікатарскай палітыкі ў Паўночна-заходнім краі належыць М.М. Мураўёву - правадыру царскай палітыкі рэпрэсій і гвалту, душыцель вызваленчага руху беларускага, польскага і літоўскага народаў. Менавіта пры Мураўёва праваслаўе ў рэальнасці атрымала ў краі статус дзяржаўнай рэлігіі. Праваслаўная царква адыграла важную ролю ў русіфікацыі.

Указ 1905 г., хоць і стаў асноватворным у канфесіянальнай палітыцы ўрада Расійскай імперыі, аднак не азначаў поўнага адказу ад мінулага. Дазволіўшы свабодны пераход з аднаго веравызнання ў іншае (і галоўнае - з праваслаўя), ён толькі ўскосна аслабляў дзейнасць старых юрыдычных нормаў.

Матэрыяльная неўладкаванасць многіх праваслаўных прыходаў і духавенства, а таксама некампетэнтнае ўмяшанне чыноўнікаў у царкоўнае жыццё, з прычыны прамога падпарадкавання царквы дзяржаўнай уладзе, стваралі пэўныя цяжкасці для развіцця праваслаўя. Тым не менш, у разгляданы перыяд пазіцыі канфесіі ў Беларусі прыкметна акрэплі. Гэта можна прасачыць па павялічэнні колькасці праваслаўных культавых забудоў. Так, калі ў пачатку 60-х гадоў у чатырох праваслаўных епархіях (Літоўскай, Мінскай, Магілёўскай, Полацкай) дзейнічалі 2826 цэркваў, то ў пачатку 70-х гадоў - 3039, 80-х - 3211, 90-х гадоў - 3793. Колькасць прыходаў ў 1890 годзе склала 1857. Найбольш інтэнсіўны рост колькасці цэркваў адбываўся на захадзе Беларусі. Напрыклад, у Гродзенскай губерні іх колькасць з 1861 па 1880 ўзрасла амаль на трэць (з 317 да 460 сабораў і цэркваў). У 1914 г., у Беларусі былі 3552 праваслаўныя цэрквы, 470 капліцы. Незначная памяншэнне колькасці праваслаўных забудоў адбылося з прыняццем указа "о веротерпимости.

Палажэнне каталіцкай канфесіі у разглядаемы перыяд наадварот пагоршылася. Палітыка царскага ўрада ў адносінах да каталіцкай канфесіі прывяла да таго, што колькасць каталіцкіх храмаў і прыходаў прыкметна скарацілася. Адначасова з гэтым паменшылася колькасць каталіцкіх святароў. У канцы XIX стагоддзя агульная колькасць касцёлаў і капліц склала 466. Да 1914г у Паўночна-Заходнім краі налічвалася 597 касцёлаў і 8 манастыроў. Такім чынам, колькасць каталіцкіх культавых забудой з канца XIX ст. адметна павялічылась у сувязі с памягченнем кафесійнай палітыкі урада. Так сама трэба адзначыць, што матэрыяльнае становішча каталіцкай царквы, у адрозненне ад праваслаўнай, заўсёды было дастаткова стабільным.

Што датычыцца другіх кафесій, то колькасць культавых пратэстанцкіх забудоў незначна павялічылася і на пачатак ХХст скалала 30. Колькасць мусульманскіх мячэцяў - 17. Трэба адзначыць, што дадзеныя канфесіі значна не ўплывалі на канфесійнае жыццё на беларускіх землях у дадзены перыяд.

-е гады ХІХ ст. - "выбух" культавага праваслаўнага будаўніцтва. Але нягледзячы на вялікія фінансавыя сродкі, якія выдзяляў расійскі ўрад на будаўніцтва праваслаўных храмаў на Беларусі, гэтая справа тармазілася па субктыўным прычынам. У дадзены перыяд узводзіцца шмат архітектурных шэдеўраў праваслаўнага дойлідства. Але так сама прысутнічала тэнденцыя будаўніцтва "тыпавых" храмау, згодна тыпавых праектаў церкваў.

Нягледзячы на варожае стаўленне з боку царскага урада да каталіцтва, скасаванне храмаў і памяншэнне іх колькасці, культавыя забудовы каталікоў прадалжалі ўзводзіцца на беларускіх землях у гэты час. У каталіцкім дойлідстве росквіт неагатычнага і неараманскага стыляў. У адрознне ад праваслаўя грошы на будаўніцтва храмаў збіралі самі вернікі. Росквіт будаўніцтва касцёлаў прыходзіцца на пачатак ХХст. Акрамя каталіцкіх і праваслаўных храмаў на беларускіх землях узводзіліся мячэці і сінагогі.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Архивные материалы Муравьевского музея, относящиеся к польскому восстанию 1863-1864 гг. в пределах Северо-Западного края (Часть 1-2) // Миловидов А.И., Вильна. Губернская Типография - 1913 - 1060 с. [Электронны рэсурс] // рэжым доступа - http://vuzer. info/load/voennaja_literatura/arkhivnye_materialy_muravevskogo_muzeja_otnosjashhiesja_k_polskomu_vosstaniju_1863_1864_gg_v_predelakh_severo_zapadnogo_kraja_chast_1_2/25-1-0-19986 <http://vuzer.info/load/voennaja_literatura/arkhivnye_materialy_muravevskogo_muzeja_otnosjashhiesja_k_polskomu_vosstaniju_1863_1864_gg_v_predelakh_severo_zapadnogo_kraja_chast_1_2/25-1-0-19986>.

. Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов // Чепко В.В., Жигалов В.Н. - Т.3. - Мн: Издательство АН БССР, 1961 - 622 с.

. Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов. // Чепко В.В., Жигалов В.Н. - Т.4. - Мн: Издательство АН БССР, 1979 - 680 с.

. Бiндарау, А. Руская праваслауная царква у нацыянальна-рэлiгiйнай палiтыцы рассiйскага самауладдзя у Беларусi у 1894-1914 гг.: гiстарыяграфiчны i крынiцазнаучы аналiз / А. Бiндарау // Весцi БДПУ. Серыя 2. - 2007. - № 1. - С.8-12.

. Будилович, А.С. По вопросу об окраинах России / А.С. Будилович. СПб.: Тип. Войкова, 1906. - 25 с.

. Всеподданнейший отчёт графа М.Н. Муравьёва по управлению Северо-Западным краем (с 1 мая 1863 г. по 17 апреля 1865 г.) // Русская Старина. - 1902. - № 6 [Электронны рэсурс] // рэжым доступа. - <http://www.istmira.com/knigi-istoriya-rossii/11/11/page/45/Obraz-vraga.html>.

. Вiкс, Т.Р. "Канец" унiяцкае царквы у Расеi: узяднанне 1875 г. / Т.Р. Вiкс // Спадчына. - 2000. - № 2. - С.147-162.

. Ганчар, А.И. Римско-католические братства на Беларуси (1865 г. - начало XX в.) / А.И. Ганчар // Веснiк Гродзенскага Дзяржаунага Унiверсiтэта iмя Я. Купалы. - 2005. - № 4. - С.28-42.

. Гісторыя культуры Беларусі / Пад. рэд.Л. Лыча, У. Навіцкага. - Мн.: Беларусь, 1996. - 486 с.

. Грыгорева, В. Каталіцкае і праваслаунае духавенства ў паустанні 1863/В. Грыгорева // Беларускi гiстарычны часопiс. - 1993. - № 3. - С.42-51.

. Гулак, Н. Слуга цару. / Н. Гулак // Спадчына. - 1997. - № 2. - С.18-25.

. Канфесіі на Беларусі (к. XVIII-XX ст.) / В.В. Грыгорева, У.М. Завальнюк, У.I. Навіцкі, А.М. Філатава; Навук. рэд.У.I. Навіцкі. - Мн.: Экаперспектыва, 1998. - 340 с.

. Корзун, М.С. Русская православная церковь на службе эксплуататорских классов: X век - 1917 г. - Мн.: Асвета, 1984 - 120 с.

. Кулагін, А.М. Каталіцкія храмы на Беларусі / А.М. Кулагін. - Мн.: БелЭн, 2001. - 216 с.

. Кулагiн, А.М. Праваслауныя храмы на Беларусi: Энцыклапедычны даведнiк. - Мн.: БелЭн, 2002. - 328 c.

. Корнилов, И. Русское дело в Северо-Западном крае. Материалы для истории Виленского учебного округа / И. Корнилов. - СПб., 1901. - 186 с.

. Лакотка, А.І. Архiтэктура Беларусi: нарысы эвалюцыi ва усходнеславянскiм i еурапейскiм кантэксце: у 4-х тамах. - Т.3. - Кн.2: Другая палова XIX - пачатак XX ст. - Мн.: Беларуская навука, 2007. - 549 с.

. Лакотка, А.І. Нацыянальныя рысы беларускай архiтэктуры / А.И. Лакотка. - Мн.: Ураджай, 1999. - 366 с.

. Линкевич, В.Н. Межконфессиональные отношения в Беларуси в 60-е гг. XIX в. / В.Н. Линкевич // Веснiк Гродзенскага Дзяржаунага Унiверсiтэта. - 2003. - № 1. - С.12-16.

. Линкевич, В.Н. Межконфессиональные отношения в Беларуси (1861-

гг.): учебное пособие / В.Н. Линкевич. - Гродно: ГрГУ, 2008. - 105 с.

. Литовские епархиальные ведомости за 1863 г. - Вильно, 1864. [Электронны рэсурс] // рэжым доступа - http://www.vitebsk. orthodoxy.ru/index. php/smi/eparhialnye-vedomosti.html.

. Полное собрание законов Российской Империи. Собрание 2 (1825-1881) [Электронны рэсурс] // рэжым доступа - http://www.nlr.ru/e-res/law_r/search. php <http://www.nlr.ru/e-res/law_r/search.php>.

. Полное собрание законов Российской Империи. Собрание 3 (1881-1913) [Электронны рэсурс] // рэжым доступа - http://www.nlr.ru/e-res/law_r/search. php <http://www.nlr.ru/e-res/law_r/search.php>.

. Пуцiк, У.С. Указ аб верацярпiмасцi i актывiзацыi грамадска-палiтычнай дзейнасцi рэлiгiйных канфессiй у Беларусi / У.С. Пуцiк // Весцi БДПУ. Серыя 2. - 2007. - № 3. - С.24-28.

. Рэлiгiя i царква на Беларусi: Энцыклапедычны даведнiк. Минск: БелЭн, 2001. - 368 c.

. Смалянчук, А. "Беларуская карта" ў дзейнасці царскай адміністрацыі (другая палова XIX - пачатак ХХ стст.) / А. Смалянчук // Спадчына. - 1996. - № 4. - С.53-66.

. Смяховіч, М. Узаемаадносіны самадзяржаўя з каталіцкай царквой на Беларусі / М. Смяховiч // Беларускi гiстарычны часопiс. - 1995. - № 1. - С.23-36.

. Сосна, В. С благочестивым свирепством всекал униат в православие / В. Сосна // Беларуская мінуўшчына. - 1996. - № 4. - С.8-11.

. Табунов, В.В. Взаимоотношения римско-католического духовенства и церковно-приходских школ на белорусских землях в начале XX в. / В.В. Табунов // Веснiк Мазырскага Дзяржаунага Педагагiчнага Унiверсiтэта. - 2007. - № 1. - С.71-75.

. Табунов, В.В. Положение православной церкви и католического косцела на белорусских землях в конце XIX - начале XX вв. / В.В. Табунов // Веснiк Магiлеускага Дзяржаунага Унiверсiтэта iмя А.А. Куляшова. - 2006. - № 4. - С.10-15.

. Табунов, В.В. Проекты реформирования православной церкви в Беларуси в начале XX в. / В.В. Табунов // Вестник Полоцкого Университета. Серия А: Гуманитарные науки. - 2006. - № 7. - С.37-46.

33. Таляронак, С. Генерал Міхаіл Мураўёў-"Вешальнік" / С. Таляронак // Беларускі гістарычны часопіс. - 1997. - № 3. - С.21-26.

. Тихонов, А.К. Власти и католическое население России в XVIII-XIX веках / А.К. Тихонов // Вопросы истории. - 2004. - № 3. - С.145-158.

. Чантурия, В.А. Атлас памятников архитектуры и мемориальных комплексов Беларуси / В.А. Чантурия. - Мн.: Вышэйшая школа, 1983. - 110 с.

. Чигринов, П.Г. Очерки истории Беларуси: учеб. Пособие.3-е изд. / П.Г. Чигринов. - Мн. Вышэйшая школа, 2007. - 465 с.

. Цвилик, М.В. Вопросы свободы совести и религиозных организаций в Республике Беларусь: Сборник документов и материалов / Авт. - сост. М.В. Цвилик; Под ред.В.И. Новицкого. - Мн.: Четыре четверти, 2005. - 336 с.

. Яноўская, В.В. Хрысціянская царква ў Беларусі ў 1863-1914 гг. - Мн.: БДУ, 2002. - 136 с.

. Помнiкi архiтэктуры Беларусi (каталiцкiя i праваслауныя храмы) // [Электронны рэсурс] // рэжым доступа: http://pomnik. h12.ru/cgi-bin/search. pl.

. Дорогами Беларуси // [Электронны рэсурс] // рэжым доступа: http://dorogiby. info/node/1336.