Гістарычныя крынiцы. Класіфікацыя і сістэматизацыя гістаричних крыніц.
БЕЛАРУСКI ДЗЯРЖАЎНЫ
УНИВЕРСIТЭТ
кафедра
гісторыі Беларусі
РЭФЕРАТ
на тэму:
«гістарычныя крыніцы. Класіфікацыя і
сістэматызацыя гістарычных крыніц»
МИНСК, 2008
Што
такое гістарычныя крыніцы
Слова «крыніца» ўвогуле
вызначае ў нашай мове любы рэзервуар, любую адтуліну, з якіх штосьці выцякае ці
штосьці можна зачарпнуць, пачатак ручая. У пераносным сэнсе «крыніца» – аб’ект, з якога можна за-пазычыць нейкую інфармацыю (звесткі,
веды) аб тым або іншым аб’екце.
Вызначэнняў гістарычнай
крыніцы шмат. Аднак у большасці з іх акрэсліваюцца тры характэрныя рысы.
Па-першае, гэта пэўная фіксаваная інфармацыя (аб'ект). Па-другое (паколькі
крыніца гістарычная), яна змяшчае інфармацыю аб рэальным жыцці чалавечага
грамадства ў мінулым. I трэцяе: нельга сцвярджаць,
што гістарычная інфармацыя змяшчаецца ў крыніцы, быццам малако ў збане: толькі
нахілі – пацячэ; колькі ўліта, столькі выльецца, прычым такой каларыйнасці,
тлустасці, якой нам патрэбна. Гістарычная інфармацыя не існуе папярэдне ў
крыні-цы, не запазычваецца збоку, яна «вырастае» з інфармацыі аб мінулым у
працэсе яе вывучэння. Крыніца дае нам патрэбную інфармацыю тады, калі яна
ўключаецца ў працэс гістарычнага даследавання.
Такім чынам, гістарычная
крыніца – гэта аб’ект, што змяшчае інфармацыю аб мінулым жыцці людзей і
ўключаны ў працэс гістарычнага даследавання.
Катэгорыя «гістарычная
крыніца» ўжываецца ў вузкім і шырокім сэнсе. У першым выпадку пад гістарычнай
крыніцай разумеюць «прадукты дзейнасці чалавека» – усё тое, што створана ў
выніку яго мэта-накіраванай псіхафізічнай дзейнасці. Нават у такім сэнсе
азначаная катэгорыя ўключае велізарную разнастайнасць аб’ектаў: ад летапісаў да
каналаў, плацін і касмічных караблёў. Шэраг даследчыкаў (зараз іх усё болей)
акрэсліваюць катэгорыю «гістарычная крынiца» ў яе шырокiм сэнсе, разумеючы пад гістарычнай
крыніцай усё тое, адкуль можа быць пачэрпнута інфармацыя аб мінулым
(геаграфічнае асяроддзе, кліматыч-ныя ўмовы, прыродныя з’явы). Безумоўна, у
першыя тысячагоддзі свайго існавання чалавек вельмі моцна залежаў ад
прыродна-кліматычных умоў, ад геаграфічнага асяроддзя, і нераўнамернасць
гістарычнага развіцця ў гэты час з’яўляецца таму пацверджаннем. Гісторык не
можа пакінуць іх па-за ўвагай і пры вывучэнні наступных перыядаў. Аднак
названыя вышэй фактары з’яўляюцца найважнейшай умовай чалавечай дзейнасці, а не прычынай
гістарычных падзей. Усе яны могуць быць вывучаны метадамі іншых навук
(астраноміі, геафізікі, геалогіі, медыцыны і г. д.).
Класіфікацыя
і сістэматызацыя гістарычных крыніц
Пры групаванні гістарычных
крыніц адрозніваюць іх сістэматызацыю і класіфікацыю, якія дазваляюць у
разнастайнасці ўбачыць сістэму, вызначыць групы, якія адрозніваюцца па пэўных
прыкметах і асаблівасцях. Сістэматызацыя адбываецца ў выніку дзейнасцi даследчыка, калі той стварае такую
сістэму, якая б адпавядала мэтам і задачам яго даследавання, i бярэ за аснову толькі адну са шматлiкiх знешніх прыкмет крыніцы. Пры гэтым могуць быць выбраны наступныя
прынцыпы сістэматызацыі:
1) храналагічны, якi ўлічвае час стварэння крыніцы
(вялікія сістэмы: антычная, сярэднявечча, новай і навейшай гісторыі; дробныя –
гісторыя другой сусветнай вайны і г. д.);
2) рэгіянальны (гісторыя
Прыбалтыкі, усходнеславянскіх зямель, Заходняй Еўропы);
3) этнічны (гісторыі татар,
цыган і г. д.);
4) праблемны (адмена
прыгоннага права на Беларусі);
5) персанальны (дзейнасць
Вітаўта).
Найбольш пашырана
сістэматызацыя па некалькіх прынцыпах (напрыклад, крыніцы па гісторыі Беларусі
новага і навейшага часу).
У адрозненне ад
сістэматызацыі, класіфікацыя – раскрыццё ўнутрана неабходнай сувязі
паміж асобнымі катэгорыямі гістарычных крыніц: тыпамі, родамі і відамі.
Класіфікацыя не проста сістэматызуе крыніцу ў зручныя для вывучэння групы, але
і садзейнічае больш глыбокаму яе аналізу. Пры гэтым не прымаецца пад увагу
форма крыніцы. Пры афармленні спіса выкарыстаных крыніц і пошуку новых часам іх
падзяляюць на апублікаваныя і архіўныя. Але ж характар крыніцы не змяняецца ад
таго, што яна нейкі час захоўвалася ў архіве, а пасля была апублікавана.
Безумоўна, азначаны падзел
вельмі схематычны і супярэчлівы, паколькі, напрыклад, тыя ж летапісы
(апавяданні аб мінулым) з'яўляюцца адначасова «рэшткамі» дзейнасці канкрэтных
людзей – летапісцаў.
Фармацыйны падыход у савецкай
гістарычнай літаратуры выклікаў спробы падзяляць пісьмовыя крыніцы на групы па
змесце (эканамічныя, палітычныя, культурныя) і паходжаннi (у сферы сацыяльных,
эканамічных адносін). Аднак рэчаіснасць – гэта не проста сума з’яў, крыніца
ўзнікае не ў нейкай адной сферы; нават калі гэта і адбываецца, то яна, як
правіла, адлюстроўвае не адну, а шмат бакоў гістарычнага мінулага. Таму ў 1970
– 1980-я гг. атрымалі распаўсюджанне класіфікацыі па тыпах, родах і відах. Л.
М. Пушкаровым, А. П. Пранштэйнам была прапанавана класіфікацыя па спосабу фіксавання
(кадзіроўкі) інфармацыі. У адпаведнасці з ёй усе крыніцы падзяляюцца на
наступныя тыпы (тып аб'ядноўвае крыніцы, якія адрозніваюцца спосабам кадзіроўкі інфармацыі і яе
захоўвання):
1) пісьмовыя, 2) рэчавыя, 3) этнаграфічныя, 4) вусныя (фальклорныя),
5) лінгвістычныя, 6) фонадакументы, 7) фотакінадакументы.
Азначаная вышэй класіфікацыя,
якая дазваляе правесці падзел на
7 тыпаў, улічвае, з аднаго боку, найбольш істотныя прыкметы, характэрныя для
тых ці іншых крыніц (паходжанне, змест, форма), а з другога – аб’екты даследавання канкрэтных
галін гістарычнай навукі. Аднак этнаграфічныя, вусныя (фальклорныя) і
лінгвістычныя крыніцы могуць быць прадстаўлены ў пісьмовай форме ці ў выглядзе
фона- і фотакінакрыніц. Графічныя (картаграфічныя) крыніцы наогул не трапляюць
ні ў адзін з прыведзеных тыпаў. Таму І. Д. Кавальчанка прапанаваў класіфікацыю
не паводле спосабаў, а формаў фіксавання інфармацыі: рэчавыя,
мастацка-выяўленчыя, графічна-выяўленчыя, пісьмовыя і фонадакументы.
У апошнiя гады вялiкую цiкавасць выклiкала тыпалагiчная класiфiкацыя гiстарычных крынiц, прапанаваная С. О. Шмiтам. Па-першае, яна ахоплiвае ўсе крынiцы гiстарычнага паходжання. Па-другое,
азначаная класiфiкацыя вельмi зручная для ўспрымання, паколькi ў яе аснову пакладзена знешняя
«матэрыяльная» форма крынiцы. У адпаведнасцi з класiфiкацыяй С. О. Шмiта, вызначаюць наступныя тыпы i падтыпы:
Рэчавыя
крынiцы ва ўсёй iх разнастайнасцi (ад помнiкаў археалогii да сучасных машын i бытавых прадметаў). Дарэчы, гэта
дазваляе ўлiчыць, што ў вынiку дзейнасцi чалавека змянiўся i жывёльны, i раслiнны свет. Таму да азначанага тыпу
крынiц можна аднесцi не толькi чучалы жывёл, птушак i муляжы пладоў, гербарыi (што выстаўлены ў нашых музеях), але
i самiх жывёл, птушак, раслiны i iншыя прыродна-геаграфiчныя крынiцы гiстарычнага (штучнага) паходжання
(выведзеныя з дапамогай чалавека пароды жывёл i iнш.).
Выяўленчыя крынiцы:
а) мастацка-выяўленчыя (творы
выяўленчага мастацтва, мастацтва кiно i фатаграфii);
б) выяўленча-графiчныя
(крынiцы, што змяшчаюць iнфармацыю, перададзеную пры дапамозе наглядных
графiчных вобразаў, якія не складаюць алфавiту);
в) выяўленча-натуральныя
(фатаграфii, дакументальныя кiнакадры).
3. Моўныя крынiцы:
а) размова (i фонадакументы,
якiя яе фiксуюць);
б) помнiкi вуснай творчасцi
(фальклор);
в) пiсьмовыя помнiкi
(уключаючы эпiграфiчныя) ва ўсёй разнастайнасцi iх формаў i вiдаў.
4. Канвенцыянальныя (ад лац. conventionalis
– умоўны) крынiцы з вялiкай колькасцю формаў i вiдаў – нотны запiс, знакi
матэматычнай i iншай сiмволiкi, iнфармацыя, зафiксаваная на машынных носьбiтах
i г. д. Можна меркаваць, што гэта адзiн з найбольш недакладна акрэсленых тыпаў
крынiц.
5. Паводзiнскiя крынiцы. Гэта
назва (якая не вельмi ўдала гучыць на беларускай мове) усё ж дазваляе дакладна
акрэслiць пэўны тып крынiц. Па-першае, сюды можна аднесцi зрокава-назiральныя
звычаi i абрады (рытуалы) – калектыўныя i iндывiдуальныя дзеяннi (працоўныя,
сямейна-бытавыя, святочныя, спартыўныя i iнш.). Звычаi i абрады вывучаюцца
этнографамi. Аднак тэрмiн «этнаграфiчныя крынiцы» (як гэта i адзначае С. О.
Шмiт) нельга прызнаць удалым, паколькi ўласна этнаграфiчнымi матэрыяламi, што
выкарыстоўваюцца этнографамi ў сваёй працы i нават у палявой практыцы,
з’яўляюцца таксама рэчавыя крынiцы, пэўныя пiсьмовыя запiсы i г. д.
6. Гукавыя, цi аўдыё-крынiцы.
Сюды С. О. Шмiт уключае гукi ў шырокiм i вузкамузыкальным сэнсе («гукi»,
«звоны», «шумы»). Сюды ж адносяць i запiсы галасоў птушак, жывёл.
Умоўнасць класiфiкацыi С. О.
Шмiта (як i iншых) зразумелая. Асобныя вiды (напрыклад, грошы) нельга дакладна
аднесцi да аднаго з вызначаных вiдаў. З’ява i сутнасць не заўсёды супадаюць. У
рэальным жыццi проста не iснуе «чыстых» тыпаў i любая класiфiкацыя – умоўная
(так, напрыклад, кіна- і фотаматэрыялы непарыўна звязаны з анатаваннем –
картачкі прадметна-тэматычнага каталога, архіўныя і студыйныя мантажныя лісты.
У азначаным выпадку спалучаюцца выяўленчая і пісьмовая формы, але аб’ект
адлюстравання адзіны). Класiфiкацыя
С. О. Шмiта дазваляе нібы ахапiць адным позiркам усю велiзарную колькасць крынiц – i ў гэтым яе галоўная каштоўнасць. Яна найлепшым чынам падыходзiць да
навучальных мэт, музейнай i краязнаўчай дзейнасцi.
Безумоўна, што практычныя
патрэбы асобных дысцыплін (археалогіі, бiблiяграфii, дыпламатыкi,
дакументазнаўства) вызначаюць з’яўленне i iншых класiфiкацый, зручных для
выкарыстання ў працы даследчыка.
Класiфiкацыя пiсьмовых
крынiц. Маючы
на мэце ў далейшым спробу агляду пiсьмовых крынiц, спынiмся на iх класiфiкацыi.
У XIX –
I. Дакументальныя крынiцы.
1. Дакументы заканадаўства.
2. Актавыя крынiцы (дамоўнага
характару).
3. Матэрыялы справаводства (у
вынiку дзейнасцi канцылярый i iншых устаноў па стварэннi дакументаў). Як асобны
падвiд (разрад – па
Л. М. Пушкарову) – распарадчая дакументацыя.
4. Статыстычныя матэрыялы
(рэалiзацыя зваротнай сувязi ў кiраваннi). Сюды ў якасцi падвiду ўключаем
эканомiка-геаграфiчныя, гаспадарчыя апiсаннi, а таксама матэрыялы фiскальнага
ўлiку, якiя часам набываюць характэрныя рысы масавых крынiц.
Картаграфiчныя матэрыялы, на
наш погляд, можна вынесцi па-за межы пiсьмовых крынiц, паколькi іх звесткi ў
большай ступенi зафiксаваны графiчным спосабам.
II. Апавядальныя крынiцы
адрознiваюцца ад дакументальных тым, што даюць паслядоўны пераказ падзей i
дазваляюць растлумачыць узаемасувязi вывучаемых з’яў з iншымi з’явамi таго ж
перыяду. У працэсе iх эвалюцыi асобныя вiды знiкалi, iх месца займалi iншыя
(летапiсанне, гiсторыка-мемуарная лiтаратура i г. д.).
1. Летапiсы i хронiкi.
2. Мемуарная лiтаратура i
эпiсталярныя крынiцы (многiя мемуарныя творы зараджалiся ў эпiсталярнай форме,
цесную сувязь памiж гэтымi падвiдамi можна прасачыць i на працягу XX ст.).
3. Лiтаратурныя i
публiцыстычныя творы (iх зблiжае імкненне аўтараў у той цi iншай ступенi
ўздзейнiчаць на чытача, значны адыход ад рэчаiснасцi ў iмкненнi абгрунтаваць
сваю думку, свой пункт гледжання).
Перыядычны друк разглядаецца
асобна як спецыфiчная сiстэма гiстарычных крынiц, паколькi iх аб’ядноўвае
толькi знешняя рыса – перыядычнасць выдання, паводле ж зместу гэта –
заканадаўчыя i актавыя дакументы цi публiцыстыка, навуковыя цi лiтаратурныя
творы i г. д.
Тэарэтычнае
і прыкладное крыніцазнаўства
Навуковыя дысцыпліны могуць
мець адзін і той жа аб’ект, але розныя прадметы вывучэння (аб’ект – гэта тое,
на што накіравана пазнавальная дзейнасць чалавека, а прадмет – канкрэтныя бакі,
якасці і адносіны аб’ектаў, якія даследуюцца з пэўнай мэтай у пэўных абставінах
і ўмовах). І гістарычная навука ў цэлым, і крыніцазнаўства маюць аб’ектам
вывучэння гістарычныя крыніцы. Аднак крыніцазнаўства вывучае не толькі
інфармацыю, заключаную ў гістарычнай крыніцы, але і даследуе апошнюю як
гістарычны факт (час, умовы яе ўзнікнення, стваральнікаў і г. д.). Прадметам
вывучэння крыніцазнаўства з’яўляюцца ўсе гістарычныя крыніцы ва ўсёй сукупнасці
заключанай у іх інфармацыі. Гэтым яно адрозніваецца ад іншых спецыяльных
гістарычных дысцыплін, якія вывучаюць асобныя рысы гістарычнай крыніцы
(напрыклад, палеаграфію) або асобныя віды гістарычных крыніц (напрыклад,
геральдыку цi нумізматыку). Крыніцазнаўства – гэта не сума спецыяльных
гістарычных дысцыплін, а іх пэўная сістэма.
Крыніцазнаўства мае
тэарэтычны і эмпірычны (прыкладны) узроўні, сваю методыку і метадалогію. Методыка
– гэта сукупнасць пэўных прыёмаў, метадаў і правіл іх выкарыстання ў працы
крыніцазнаўцы. Метадалогія – вучэнне аб гэтых метадах, аб асноўных
прынцыпах крыніцазнаўчага даследавання.
Тэарэтычнае крыніцазнаўства
распрацоўвае агульныя метады вывучэння і даследавання гістарычных крыніц. Гэтыя
метады адаптуюцца і канкрэтызуюцца ў дачыненні да вывучэння асобных груп
крыніц, або пэўных іх характарыстык. Калі для тэарэтычнага крыніцазнаўства
метад – гэта і прадмет даследавання, то для прыкладнога – гэта пэўны інструмент
вывучэння.
Акрамя тэарэтычнага
крыніцазнаўства існуе крыніцазнаўства пэўных галін ведаў (лінгвістычнае,
археалагічнае), а таксама крыніцазнаўства пэўных тыпаў і відаў крыніц
(летапісаў, актаў, пячатак, грашовых знакаў і г. д.). У залежнасці ад віду
сістэматызацыі мы можам вывучаць таксама крыніцы па гісторыі Усходняй Еўропы XIV – XVIII ст., крыніцы па гісторыі Беларусі i г. д. З такім падыходам звязана
разуменне крыніцазнаўства ў шырокім і вузкім сэнсе слова: 1) як метадалогія
аналізу гістарычнай крыніцы, 2) як навуковая дысцыпліна, што вывучае пісьмовыя
крыніцы.
Гістарычная
крыніца і гістарычны дапаможнік.
Крыніцазнаўства
і гістарыяграфія
Гісторык можа вывучаць
мінулае толькі на аснове гістарычных крыніц ва ўсёй іх разнастайнасці. Ён мае
справу не з гістарычнымі фактамі, а з іх адлюстраваннем у свядомасці людзей
пэўнага часу, не з фактамі ў пэўным аб’ёме, а з іх рэшткамі. Гэты працэс можна перадаць наступнай
схемай:
Такім чынам, гістарычная
крыніца – гэта непасрэднае адлюстраванне рэчаіснасці. Калі мы вывучаем асобны
від пісьмовых помнікаў – гістарычныя творы, то ў гэтым выпадку ўзнікае праблема
адрознення гістарычных крыніц і гістарычных дапаможнікаў, паколькі ўжо
летапісец паўстае перад намі як першы гісторык. Разам з тым мэта летапісца –
апісанне сучасных яму падзей, ён выступае як сведка. Апісанне мінулага – толькі
аснова для яго працы.
Мэтай жа гістарычнага
дапаможніка (возьмем для прыкладу твор
М. Стрыйкоўскага) з’яўляецца абагульненне напрацаванага летапісцамі матэрыялу,
параўнанне і ўдакладненне пэўных фактаў рэчаіснасці. Апісанне сучаснасці ў
гэтых гістарычных працах падаецца або вельмі сцісла, або ўвогуле адсутнічае.
Безумоўна, азначаныя абагульняльныя творы напісаны больш сучаснай мовай, больш
даступныя і зразумелыя для сучаснага даследчыка. Але ў такім выпадку гісторык
вымушаны давяраць свайму папярэдніку (часам без пэўнай падставы) і карыстацца
яшчэ ў большай ступені скажонай інфармацыяй.
Разам з тым паміж гістарычнай
крыніцай і дапаможнікам няма непераходнай мяжы. Часам крыніцы дайшлі да нас
толькі дзякуючы гістарычным дапаможнікам праз пэўны пераказ, цытаванне і г. д.
Таму пасля адпаведнага ўдакладнення гісторыкі выкарыстоўваюць частку
гістарычнага дапаможніка ў якасці гістарычнай крыніцы (можна прывесці ў якасці
прыкладу працы В. М. Тацішчава, М. Стрыйкоўскага і iнш.).
На пэўным этапе развіцця
гістарычнай навукі, выпрацоўкі метадаў гістарычнай крытыкі (для канкрэтных
рэгіёнаў гэта розныя храналагічныя перыяды) вызначаецца новы этап – з'яўленне
гістарычных даследаванняў. Разам з тым і гістарычныя даследаванні, як і іншыя
навуковыя працы, могуць быць аб'ектам вывучэння. У такім выпадку можна гаварыць
аб пэўнай галіне гістарычных ведаў – гісторыі гістарычнай навукі –
гістары-яграфіі. Апошняя, аднак, вельмі цесна звязана з крыніцазнаўствам,
паколькі вывучае хоць і спецыфічныя, але ўсё ж крыніцы (гістарыяграфічныя
крыніцы).
ЛIТАРАТУРА
1. Пронштейн А.П., Задера А.Г.
Методика работы над историческими источниками: Учеб.-метод.пособие. М., 2007;
2. Пушкарев Л.Н. Классификация
русских письменных источников по отечественной истории. М., 1975.
3. Источниковедение истории СССР
/ Под ред. И.Д.Ковальченко. М., 1981. С. 8.
4. Шмидт С.О. Путь историка:
Избр. труды по источниковедению и историографии. М., 2005.